Kitap yorumu: İsmayıl Bey Gutgaşınlı – Reşid Bey ve Saadet Hanım

Cavanşir Gadimov

25 May, 2021

Kitap yorumu: İsmayıl Bey Gutgaşınlı – Reşid Bey ve Saadet Hanım

İsmayıl Bey Gutgaşınlı’nın (İsmayıl bəy Qutqaşınlı) “Reşid Bey ve Saadet Hanım” (Rəşid bəy və Səadət xanım) öyküsü, iki genç arasındaki aşkı anlatıyor. Araştırmacılar, yazarın kendi ailesinde geçen bir olayı öyküleştirerek anlattığına inanıyor.

Bu öykü ilk defa 1835 yılında Gutgaşınlı Polonya’nın başkenti Varşova’da görevliyken (Rusya İmparatorluğu generali olarak) Fransızca basılmıştı. Özellikle Romeo ve Juliet gibi aşk kitaplarından esinlenilerek yazıldığı düşünülüyor. Ancak buna rağmen dönemin Azerbaycan gerçeklerini de yansıtması açısından özgün bir eser.

Reşid Bey ve Saadet Hanım – Konusu

Reşid Bey ve Saadet Hanım, iki gencin çok saf aşkını anlatıyor. Reşid Bey, Azerbaycan’ın Şeki şehrinde han soyundan 21 yaşında bir genç. Yiğitliği ile nam salmış birisi. Özellikle yaşadığı yerin çevre bölgelerini gezerek insanları haydutların saldırısından koruyan biri. Artık evlenme yaşına geldiği için arkadaşı Aziz’e evlilik için uygun kim var diye sorar. Saydığı isimler arasından Gebele şehrinden olan Saadet hanımı görmeden ona âşık olur.

Durum böyle olunca bir dilenci kılığına girerek Saadet hanımın evine gider. Tabii kızı görünce de aşkından bayılır. Daha sonra şehirdeki bir gösteri sırasında da yiğitliğini gösterdiğinde bu sefer Saadet hanım da Reşid beye aşık olur. Ancak aşklarını önünde engel var.

Kitabın eski baskısının kapağı

Reşid beyin babası kızı istemeye gelse de annesi Tutu hanım kızı vermez. Sebep ise kızını Asker ağa isimli biri ile evlendirmek istemesi. Çünkü soylu ve zengin bir ailenin oğlu. Bu damat adayının kaç yaşında olduğu söylenmese de çocuk yaşta olduğu ve Saadet’ten yaşça küçük olduğu belirtiliyor. İsmi verilmeyen Reşid beyin babası ise geri çevrildiği için kızar ve oğluna Saadet hanımı unutmasını söyler.

Tabii olan olmuştur bir kere. İki genci kalbine artık aşk ateşi düşmüştür. İki genç konuşur, anlaşır ve Reşid bey Saadet hanımı kaçırır. Bu davranışı ise Reşid bey ile Saadet hanımı istemeyen gelen Asker ağanın ailesi arasında bir savaş sebebi olarak görülür ki ordular toplanır, kılıçlar çekilir. Reşid bey de bu olaydan kan akmadan çıkış yolu arar.

Kitap önerisi: Kurban Said – Ali ve Nino (Aşk ve tarihi roman bir arada)

Gerçek bir olaydan uyarlanan bir öykü

Araştırmacılar bu öykünün yazarın kendi akrabalarından olan bir kızın başına geldiğini düşünüyor. Bu olay aynı zamanda yazarın ailesi için bir utanç olarak da görülüyor. Çünkü sonuçta Reşid bey Saadet hanımı vermemelerine rağmen kaçırır. Bundan dolayı da İsmayıl bey Gutgaşınlı öyküde kızın annesinin ismini verirken, babasının isminden hiç bahsetmiyor.

Buna ek olarak Gutgaşınlı bu öyküyü yazdıktan sonra dönemin ünlü Azerbaycanlı yazarları Mirze Fetheli Ahundov gibi isimlere gönderip kontrol ettiriyor. Aşağıdaki paragraf da hem bu kişilere hem de özellikle eseri Avrupa’da Fransızca okuyacak okurlara hitaben yazılmış ve şöyle deniliyor:

“Möhtərəm ağalar! Siz bu hekayəni oxuduqda Səadətin tərifıni uzaqdan eşitməklə Rəşid bəyin bütün dünyanı tərk etməyə hazır olmasını, özünü bağban və dilənçi surətinə salmasını və nəhayət, ikinci dəfə görüşdükdə onu qaçırmasını gördünüz. Mən əminəm ki, siz bu hekayəni uydurma və imkandan xaric bir şey sayacaqsınız. Yox, ağalar! Siz ki bütün həyatınızı qadınlar məclisində keçirirsiniz, onların zərif səslərini, lətif söhbətlərini dinləyirsiniz, Şərq ölkələrində bir qadının ancaq bir baxışının, hətta ancaq qadın adının cavan oğlanlara nə dərəcədə təsir etdiyini bilmirsiniz. Bu cavanlarçün qadınların səsində nə qədər lətafət olduğunu, onların dodaqlarından qopan ilk sevgi kəlməsinin cavanların bütün hissiyyatını nə dərəcədə qaplamasını təsəvvürünüzə gətirə bilməzsiniz. Bu halları anlamaq və hiss etməkçün bu ölkələrdə doğulmaq və ya bir neçə il bu ölkələrdə yaşamaq gərəkdir.” (s. 61)

Tüm zamanların en iyi aşk kitapları (20 roman listesi)

İsmayıl bey Gutgaşınlı kimdir?

İsmayıl bey Gutgaşınlı (1806 – 1861) Azerbaycanlı yazar ve General-mayor (Tümgeneral) rütbesi almış Rusya İmparatorluğu ordusu subayıdır. Bilinen iki öyküsü ve şiirleri olsa da günümüze sadece yukarıda bahsettiğimiz öyküsü ulaşmıştır. Bu açıdan çağdaş Azerbaycan öykücülüğünün temellerini oluşturan yazarlardan biri olarak kabul ediliyor.

Gutgaşınlı’nın bir diğer eseri ise Seyahatneme’dir. Yazar iki defa hacca gitmiş ve seyahatnamesi o dönem yapılan yolculuk ve yol güzergahında gördükleri ile ilgili değerli bilgiler sağlıyor.

İsmayıl bey Gutgaşınlı, Osmanlı paşaları ile yaptığı görüşmeler üzerine Rusya tarafından tehlikeli görülmüş ve yemeğine zehir katılarak öldürülmüştür. Gutgaşınlı’nın soyundan olanlar da Sovyetler Birliği döneminde çeşitli baskılara maruz kalmıştır.

Gutgaşınlı ile ilgili kitabın başında Prof. Adalet Tahirzade’nin bir araştırması var. Tahirzade, araştırma yaparken yazarın soyundan olan kişilere başvurmuş ve bunlardan biri de Rüfet Sultanov’dur. Kitapta Sultanov’un Gutgaşınlı ile ilgili verdiği bilgiler de yer alıyor.

Rüfet Sultanov (1933 – 2020), babam Abdurrahman Gadimov’un halasının oğlu. Sultanov’un annesi Sefure hanım (dedem Aliosman Gadimov’un kız kardeşi), Gutgaşınlı’nın soyundan olan Soltan bey ile evlenmişti. Aşağıdaki fotoğraf ise Sultanov’un 87 yaşında vefat etmesinden birkaç ay önce çekildi.

Fotoğrafta soldan sağa: Sultanov’un torunları, İlham Hacızade, Sultanov’un oğlu Reşad, babam Abdurrahman Gadimov, Gutgaşınlı’nın soyundan olan Rüfet Sultanov, Sultanov’un gelini, teyzem Yaşar İmamverdiyeva, halam Getibe Gadimova ve Sultanov’un torunu.