Kitap incelemesi: Kurban Said – Ali ve Nino

Cavanşir Gadimov

17 May, 2021

Kitap incelemesi: Kurban Said – Ali ve Nino

Kurban Said’in “Ali ve Nino” (Qurban Səid - Əli və Nino) romanı, modern Azerbaycan edebiyatının en dikkat çeken yapıtlarından biri. Roman Azerbaycanlı bir genç ile Gürcü bir kızın aşk hikâyesini anlatıyor. Diğer yandan ise Azerbaycan’daki bazı tarihi olaylara ışık tutuyor. Bu olayların başında Bakü’nün 1918’de Rus ve Ermeniler tarafından işgali, Osmanlı ordusunun şehri kurtarması, 1918-20 yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulması ve bu genç cumhuriyetin Sovyetler tarafından işgali geliyor.

Kurban Said – Ali ve Nino – Kitap yorumu

Ali ve Nino bir aşk ve aynı zamanda tarihi bir roman. Ama romanın anlattığı konular bunlarla sınırlı değil. Buradaki aşk öyküsü aynı zamanda o döneme göre imkansız sayılabilecek bir aşk. Çünkü Müslüman Azerbaycanlı Ali ile Hristiyan Gürcü kızı Nino’nun aşkıdır buradaki. Hem din hem de kültür olarak farklı dünyalara aitler.

Roman aynı zamanda bu iki farklı kültürden insanın aşkı üzerinden Doğu ile Batı (Şark ile Garb) arasındaki medeniyet farkını ve zaman zaman da çatışmasını anlatıyor. Biri diğerini birçok yönüyle hor gören ve kabul etmeyen kültürel altyapıya sahip medeniyet söz konusu.

Diğer yandan roman Azerbaycan’daki bazı tarihi olayları anlatıyor. Çar yönetimi dönemindeki Bakü şehri, Birinci Dünya Savaşının çıkması, Bakü’nün Ruslar ve Ermeniler tarafından işgali, Türk ordusunun gelmesi, Azerbaycan Cumhuriyeti dönemi ve sair.

Bu açıdan sadece 200 sayfalık kısa roman çok derin olaylara dikkat çekiyor ve önemli mesajlar veriyor. O dönemde Azerbaycan’da yaşananları anlamak için de önemli bir tarihi roman olduğunu söyleyebiliriz. Bu açıdan okunmasını tavsiye ediyoruz.

Kitap incelemesi: Kitab-ı Dede Korkut

Azerbaycanlı Ali ve Gürcü kızı Nino’nun aşkı

Romanın iki ana karakteri var. Azerbaycanlı Ali Han Şirvanşir (Əli xan Şirvanşir) ve Gürcü kızı Nino Kipiani. İkisi de soylu ailelerden geliyor. Ali, zengin bir han ailesinin oğlu. Nino’nun babası ise knyaz unvanına sahip. Kendisi de prenses.

Bu iki genç daha okuldayken bir birini sevmeye başlar. Ama aşklarının önünde birden fazla engel var. Yazar daha ilk sayfalardan Doğu ve Batı arasındaki uyuşmazlıkları anlatmaya başlar. Hatta Ali’nin sınıfında bu iki medeniyet üzerine bir tartışma yaşanır. Bakü ise Doğu ile Batı arasında bir konuma sahip. Her iki medeniyetin insanları burada yaşıyor. Ali ve Nino da buna bir örnek.

Mesela Han unvanına sahip Ali’nin babası Sefer Han’ın hem Rus hem Türk hem de İran nişanları var. Bu açıdan Azerbaycan’da bu üç ülkenin nüfuzu hissediliyor. Siyasi alanda ise Enver Paşa’nın Bakü’ye gelmesi ve Turan birliği kurulması gibi konuşmalar geçiyor.

Kitapta Bakü şehrinin hem Batı hem de Doğu medeniyetine ev sahipliği yapması anlatılıyor. Doğu medeniyeti şehir surlarının içinde yani İçerişeher’de, Batı kültürü ise onu çevreleyen sur dışında kalan bölgede bulunuyor. Kitapta şöyle anlatılıyor:

“…Qədim qala divarları xaricində yerləşən bayır şəhər idi. Orada küçələr enli, evlər hündür, insanlar da pulpərəst və səsküylü idi. Bu bayır şəhərin təməli, bizim səhradan çıxan və var-dövlət gətirən neft idi. Orada teatr, məktəblər, xəstəxanalar, kitabxanalar, polis nəfərləri və çiyinləri açıq gözəl qadınlar var idi. Bayır şəhərdə güllə atılsaydı, hamı bilirdi ki, bu atışma pulun üstündədir. Avropanın coğrafi sərhəddi bayır şəhərdən keçirdi. Nino da bayır şəhərdə yaşayırdı.
“Qala divarlarının daxilində isə evlər Şərq qılıncı kimi dar və əyri idi. Məscidlərin yumşaq buludları dələn minarələri Nobel ailəsinin buruq güllələrindən tamamilə fərqlənirdi. İçərişəhərin şərq divarından Qız qalası ucalırdı. Bakı hökmdarı Məhəmməd Yusif xan öz qızının şərəfinə bu qalanı tikdirmişdi.” (s. 17)

Tabii bu iki genç aşkları için mücadele edecek. Zaman zaman Batılı zaman zaman da Doğulu hayat tarzları onları deneyecek, aşklarının gücünü ölçecek. Ali ve Nino’nun aşkı bir de söz konusu dönemde yaşanan tarihi olaylardan etkileniyor. Şimdi bu tarihi olayların ne olduğuna bakalım.

Kitap önerisi: Nizami Gencevi - Sırlar Hazinesi (Epik şiir)

Tarihi roman ve Azerbaycan’da yaşananlar

Ali ve Nino romanındaki aşk hikayesinin arka planında yaşanan tarihi olayları şöyle özet bir şekilde listeleyebiliriz:

Rusya’daki Bolşevik Devrimi
Birinci Dünya Savaşı
Azerbaycan’ın bağımsızlığı ve cumhuriyetin kurulması
Kafkaf İslam Ordusu’nun (Osmanlı ordusu) Azerbaycan’a gelmesi
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Sovyetler tarafından işgali

Romandaki olaylar Bakü’de başlıyor. Ana karakter Ali Han Şirvanşir daha okulda okuyor. Yaklaşık olarak 1909 yılı. Çünkü bu olaylardan beş yıl geçtikten sonra Birinci Dünya Savaşı başlar. Ancak öncesinde Azerbaycan zaten ikiye bölünmüş bir ülkeydi.

Romanda Azerbaycan’ın ikiye bölünmesi bir ailenin ikiye bölünmesi üzerinden anlatılıyor. 1828 yılında Rusya ile İran arasında imzalanan Türkmençay antlaşmasına göre Azerbaycan Aras nehri sınır kabul edilerek ikiye bölünmüştü. Ana karakterin mensubu olduğu Şirvanşir ailesi de ülke gibi ikiye bölünmüştü.

“Yalnız Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Şirvanşirlərin malikanələri, bayraqları və döyüş meydanları ikiyə bölündü. Nəslin İrandakı üzvləri Məhəmməd şah və Nəsrəddin şahın hakimiyyətləri zamanı türkmənlərə və əfqanlara qarşı döyüşlərdə vuruşub həlak oldular, rus tərəfdəki üzvləri də çarın Krım müharibəsində, Türkiyəyə qarşı döyüşlərdə və rus-yapon müharibəsində döyüşüb həlak oldular.” (s. 58)

1914 yılında patlak veren büyük savaş dünyada birçok köklü değişikliklere yol açıyor ki bunlardan Azerbaycan da etkileniyor. Çarın iktidarını kaybetmesi ile Azerbaycan’da da siyasi alanda hareketlenme başlar. Her ne kadar Azerbaycanlılar Bakü’de saldırılara karşı koysalar da şehir Rus ve Ermeni silahlı grupların eline geçer. Ana karakter Ali de Bakü’yü savunanlar arasındaydı.

“— Əli xan, - deyə İlyas bəy mənə müraciət etdi - Biz hərəkət etməliyik. Düşmən şəhərin qapısında dayanıb.
— Bəli, biz özümüzü müdafiə etməliyik.
— Yox, biz hücum etməliyik.
Və İlyas bəy bunu deyib xitabət kürsüsünə qalxdı, amiranə şəkildə danışmağa başladı: “Müsəlmanlar! Mən bir daha şəhərimizin vəziyyətini sizə başa salmaq istəyirəm. İnqilab başlanandan bəri cəbhə dağılır. Rus fərariləri əli silahlı və soyğunçuluğa hazır vəziyyətdə Bakının ağzında dayanıblar. Şəhərdə yalnız bir müsəlman hərbi hissəsi var. Bu hissə “Vəhşi diviziya”nın könüllüləri olan bizlərik. Biz həm sayca, həm də hərbi sursat baxımından zəifik. Şəhərimizdəki ikinci hərbi hissə “Daşnaksütyun” adlı erməni millətçi partiyasının hərbi dəstələridir. Bu partiyanın başçıları olan Lalay və Andronik bizimlə təmas yaratmışlar. Onlar şəhərin erməni sakinlərindən ordu düzəldirlər ki, Qarabağa və Ermənistana, bu yerləri müdafiə etmək üçün göndərsinlər. Biz bu ordunun yaradılması, eləcə də onun Ermənistan tərəfə yürüş etməsi barədəki planı təsvib etmişik. Bunun əvəzində də ermənilər bizimlə birləşib ruslara ultimatum verməyə razıdırlar. Biz tələb edirik ki, rus əsgərləri və qaçqınları bir də bizim şəhərimizdən keçməsinlər. Ruslar bizim tələbimizi rədd etsələr, biz, ermənilərlə ittifaqda öz tələblərimizi hərbi yolla yerinə yetirmək iqtidarındayıq. Müsəlmanlar, “Vəhşi diviziya”ya yazılın və silaha sarılın. Düşmən qapının ağzındadır”. (s. 138-139)

Daha sonra 1918 yılında Gence’de bağımsız Azerbaycan Cumhiriyeti kurulur ve Nuri Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu da Bakü’yü Ermeni-Rus işgalinden kurtarır. İlginçtir ki Ermeniler ilk önce işbirliği sözü vermelerine rağmen sonra ihanet edip Azerbaycanlı halka saldırırlar.

“Qəzetin yazdığına görə, Xoydan olan vəkil Fətəli xan Gəncədə azad Azərbaycan Respublikasını elan etmişdir. Xəritədə Gəncənin şərqində sancdığım balaca yaşıl bayraqlar Ənvərin ölkəmizi azad etmək üçün göndərdiyi ordunun mövqelərini göstərirdi. Sağdan isə Nuru Paşanın alayları Ağdaş şəhərinə yaxınlaşırdılar. Soldan Mürsəl Paşa İlisu vadilərini tutmuşdu. Ortada isə Azərbaycan könüllülərindən ibarət taborlar vuruşurdular. Türklərin həlqəsi yavaş-yavaş rusların işğalı altında olan Bakının ətrafında sıxlaşırdı.” (s. 166)

Bakü, Azerbaycanlı gönüllülerin de katıldığı Türk-İslam ordusu tarafından işgalci Ermeni ve Ruslardan kurtarılır ve artık Azerbaycan Cumhuriyeti’nin başkenti buraya taşınır. Ana karakter Ali Han Şirvanşir de bu yeni cumhuriyette dışişleri bakanlığında bir görev alır.

Ali, Bakü sokaklarında dolaşırken gördüklerini ve hissettiklerini şöyle anlatıyor:

“Alaqaranlıqda şəhərimin küçələrində gəzirdim. Türk patrulları tinlərdə keşik çəkirdilər. Onlar sərt və qıvraq idilər, baxışları da fikirsiz idi. Men zabitlərlə söhbət etdim və onlar İstanbul məscidlərindən, Tatlı-sudakı yay gecələrindən danışırdılar. Köhnə qubernator binasının üstündə yeni dövlətin bayrağı dalğalanırdı, məktəb binasında da parlament yerləşirdi. Köhnə şəhər elə bil yeni bir həyata qədəm basmışdı. Vəkil Fətəli xan baş nazir idi və o, qanunlar çıxardır, göstərişlər və əmrlər verirdi. Şəhərdə bütün rusları məhv etmək istəyən Əsədullanın qardaşı Mirzə Əsədulla xarici işlər naziri idi və o, qonşu ölkələrlə müqavilələr bağlayırdı. İndiyədək adət etmədiyim dövlət müstəqilliyi hissi məni bürümüşdü və mən yeni dövlət gerbini, uniformanı, vəzifə və qanunları birdən sevməyə başladım. Birinci dəfə idi ki, mən özümü öz vətənimin sahibi hiss edirdim. Ruslar utancaq halda yanımdan keçir və keçmiş müəllimlərim də mənə ehtiramla salam verirdilər.” (s. 181-182)

Kitap önerisi: Bahtiyar Vahapzade - Özümüzü Kesen Kılıç (Göktürkler)

Azerbaycan’ın uzun yıllardır devam eden Ermeni sorunu

Bu yazı kaleme alındığında, Azerbaycan’ın Karabağ ve çevresindeki bölgeleri Ermenilerin işgalinden kurtarmasından (2020 İkinci Karabağ Savaşı) sadece birkaç ay geçiyor. Ancak öyle görünüyor ki Azerbaycan’ın başına bela olan Ermeniler ve onların yol açtığı sorunlar bir asırdan çok daha eski.

Yazar Kurban Said de romanda buna vurgu yapıyor. Ermeni karakterler ilk önce iyi olarak görünseler de daha sonra gerçek yüzleri ortaya çıkıyor. Mesela, Ali’ye dost gibi görünen ve Nino ile evlenmelerine yardım ediyormuş numarası yapan Ermeni karakter Nahararyan, daha sonra Nino’yu kaçırır.

Bakü’de yaşayan Ermeniler de aynı şekilde ilk önce şehre saldıran Ruslara karşı Azerbaycanlılara işbirliği ypmayı teklif ediyor, daha sonra Ruslar ile birlik yaparak şehre saldırıyorlar. Yine Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduğunda da ülkenin daha yeni kurulan ordusu isyanlara karşı Ermenistan sınırında tutulur ki bu sırada Sovyet ordusu saldırarak Bakü’yü ele geçirir. Yine Gence’de de Ermeni mahallelerinin Ruslarla işbirliği yapması anlatılıyor romanda.

Ali Han Şirvanşir ise Karabağ’a yaptığı ziyaret sırasında bir Ermeninin beş bin yıllık kilise iddiası karşısında şunları anlatıyor:

“Hələ dünən kök bir erməni məni inandırmaq istəyirdi ki, Şuşadakı Maraş kilsəsinin beş min il yaşı var. Ona qayıdıb dedim ki: “Yalan danışma, Bütün xristianlığın yaşı heç iki min il deyildir. Axı bir xristian kilsəsi Məsihdən (Xristosdan) qabaq tikilə bilməzdi?!” (s. 33)

Romanın yazım tarzı ve anlatımı

Romandaki olaylar, Ali Han Şirvanşir’in dilinden birinci tekil şahıs olarak anlatılıyor. Ali, yaşadıklarını bir deftere yazıyor. Sonuç olarak bu defter de eşinde kalıyor. Yani yazar anlatıcı olarak ana karakteri tercih etmiş.

Bunun dışında roman okuru söz konusu dönemde Azerbaycan ve çevre ülkelerin farklı bölgelerine götürüyor. Olaylar Bakü’de başlıyor. Daha sonra Ali, Karabağ’a seyahat eder. Ardından Nino ile nişanlanınca Gürcistan’a gider. Polis tarafından arandığında Dağıstan’da dağlık bir aulda saklanır. Bakü’nün savunmasından sonra şehir işgal edilince İran’a giderek bir süre burada kalır. Daha sora Bakü’ye dönüş ve bir süre de Gence’de yaşaması ve bu şehri savunması var.

Bütün bunlar olurken yazar bize bu bölgeleri tanıtıyor, bu bölgelerin halkının gelenek görenek, adet ve kültürlerini de anlatıyor. Mesela İran ve Bakü’nün bir kısmı Doğu kültürünü yaşayan bölgeler. Yine Bakü’nün eski şehir dışındaki yeni ve modern kısmı ile Gürcistan, Batı kültürünü yansıtan yerler. Yazar söz konusu bölgelerin kendine has kültürünü çok iyi yansıtmayı bilmiş.

Mesela Ali Han’ın amcası İran’da yaşıyor ve üç eşi ile haremi var. Ali ise tek eş olarak Nino’yu seçiyor, Bakü’nün Türk ordusu tarafından kurtarılmasından sonra evini Batı tarzından döşüyor. Genç Azerbaycan Cumhuriyeti de yabancı elçi ve temsilcileri bu evde misafir ediyor.

Romanın konusunun merkezindeki şehir Bakü

Bakü şehri Azerbaycan’ın başkenti. Daha 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında özellikle yabancıların ilgi odağı olmaya başlmıştı. Bunun tek sebebi var ve o da bu şehrin zengin petrol kaynakları.

Roman da bu konuya dikkat çekiyor ve özellikle Rusların Bakü’ye bu sebepten dolayı akın ettiğini belirtiyor. Bunun dışında Nobel kardeşler ve Nobel şirketi de petrol için Bakü’de olan yabancılar arasında. Ruslar ve Ermenilerin birlik olarak 1918’de bu şehre saldırmasının başlıca sebebi de bu bölgenin zengin enerji kaynakları.

Kim olduğu tartışmalı yazar: Kurban Said

Azerbaycan kültürü, tarihini ve Azerbaycan’da 1918-20. yıllarda yaşananları anlatan bu kitap ilk defa 1937 yılında Viyana’da Almanca basılmıştı. Kurban Said müstear isminin uzun yıllar Avusturyalı Barones Elfriede Ehrenfels'e ait olduğu düşünülmüştü. Daha sonra Essed Bey takma adını kullanan Bakü doğumlu Yahudi asıllı Lev Nussimbaum’un yazar olduğu düşünülüyordu.

Ancak yine de kitabın yazarı konusundaki tartışmalar bitmedi. Ardından romanın gerçek yazarının Azerbaycanlı yazar Yusif Vezir Çemenzeminli olduğu iddia edildi. Ama bu tartışmalar şimdiye kadar sonuçlanmadı.

Son yapılan araştırmalar ise şu sonuca varıyor: Ali ve Nino’nun temel metni Yusif Vezir Çemenzeminli tarafından yazıldı ve bu taslak daha sonra Barones ve Lev Nussimbaum’un eline geçti ki onların da eklemeleri ile Almanca basıldı. Barones ve Lev Nussimbaum’un bir aşk ilişkisi olduğu artık kanıtlanmış bir durum. Bir diğer teori ise Kurban Said’in yurt dışında yaşayan muhacir Azerbaycanlı olması.

Romanı kimin yazdığı ile ilgili tartışmaları bir kenara bırakırsak, “Ali ve Nino”, Romeo ve Juliet, Rüzgâr Gibi Geçti, Doktor Jivago gibi aşk romanları ile kıyaslanan Azerbaycan edebiyatının önemli bir eseri.