Kitap incelemesi: Nizami Gencevi - Sırlar Hazinesi (Epik şiir)

Cavanşir Gadimov

9 Tem, 2020

Kitap incelemesi: Nizami Gencevi - Sırlar Hazinesi (Epik şiir)

Sırlar Hazinesi, Azerbaycanlı ünlü şair Nizami Gencevi’nin ilk büyük eseridir. Bu eseri dört kitap daha takip etmiş ki hepsine birden beşlik anlamına gelen “Hamse” deniliyor.

Nizami Gencevi, Azerbaycan’ın Gence şehrinde yaşamış ve ondan sonra gelen birçoklarını etkilemiş bir şair. Sırlar Hazinesi (Azerbaycan Türkçesinde: Sirlər xəzinəsi) epik şiirini de Farsça yazmıştı. Türkçe çevirilerinde “Sırlar Hazinesi” ismi kullanılıyor. Bazı çevirilerde ise Farsça ismi ön plana çıkarılarak “Mahzen-i Esrar” başlığının da kullanıldığını görüyoruz.

Kitap incelemesi: Nizami Gencevi - Sırlar Hazinesi

Bu kitap, Nizami’nin ilk büyük eseri ve 1174-1175 yıllarında yazıldı. Klasik Azerbaycan edebiyatını en önemli eserlerinden biri olarak kabul ediliyor. Çünkü kendisinden sonra gelen birçok yazara örnek olmuş, onların da eserlerini etkilemiştir. Eserlerinde hümanizm en öne çıkan temalardan biri.

Kitapla ilgili yorum ve görüşlerime geçmeden önce, kitabı Azerbaycan Türkçesi çevirisi ile okuduğumu söylemek isterim. Azerbaycan Milli Kütüphanesi’nin internet sitesi (anl.az), birçok kitabı e-kitap olarak okurlara ücretsiz sunuyor. Kütüphanenin online e-kitap kataloğunda üç farklı Sırlar Hazinesi çevirisi buldum. Şiir dili ve akıcılığı açısından en beğendiğin Halil Rıza Ulutürk’ün çevirisi oldu. Ulutürk de ünlü bir Azerbaycan şairi, eleştirmen ve edebiyatçı. Kitabı da onun çevirisi ile okudum.

Bu arada Nizami şairin gerçek ismi değil. Asıl ismi Yusif. Ancak eserlerinde hep Nizami mahlasını kullandı. Kitaba önsöz yazan Halil Yusifli de bunu şöyle açıklıyor:

“Şair əsərlərində ancaq Nizami təxəllüsünü işlətmişdir. Bu söz nizamlı, ölçülü sözə, nəzmə, başqa ifadə ilə desək, şerə mənsub olan adam deməkdir.” (Xəlil Yusifli, Nizami Gəncəvi və Onun "Sirlər Xəzinəsi" Poeması başlıklı Önsöz, s. 5)

Nizami Gence’nin Sırlar Hazinesi epik şiiri, farklı konulara ayrılmış bir giriş bölümü, 20 sohbet ve 20 küçük hikâyeden oluşuyor.

Besmele, Allah ve peygambere övgüler

Nizami bu ilk büyük eserine başlarken kullandığı ilk kelime besmeledir. Bu epik şiir, dini bir kitap değil. Ancak din üzerine söylenen çok şey var. Eser beyitler şekline yazılmış, en çok da iyilik, adil olma, insanlara iyi davranma konularına yer veriyor. Bu açıdan Mevlana’nın Mesnevi’sini hatırlatıyor. Mesnevi de beyitler şeklinde ve Farsça yazıldı. Tabii, Nizami’den yaklaşık bir asır sonra.

Eserine besmele ile başlayan Nizami, ardından yaratana övgüler ile devam ediyor. Allah’ın yeri göğü ve dünyayı nasıl yarattığını şiirsel bir dille anlatıyor. İşte, bu kısımdan dikkatimi çeken güzel bir alıntı:

Göydə min-min gövhəri sapa düzdü Yaradan,

Sildi yoxluq tozunu gecənin saçlarından.

Tulladı səmalara bu iki-üç çəmbəri,

Yeddi düyün vurmaqla qandalladı yerləri.

Günə, Aya donbiçdi öz əlilə Yaradan,

Birinə ağ ipəkdən, о birinə qaradan.

Səfra buludlarını dənizlərdən çıxartdı,

Çəmənlərdə Xızr üçün abi-zəmzəm yaratdı.

Gecə rəngli torpağa verdi gündüz badəsi,

Tökdü daşın ağzına neçə şəfəq qətrəsi.

Birləşdirib, yoğurdu, qaynatdı suyla odu,

Necə də xəlq elədi dürrü, bir də yaqutu. (Beyitler 28 - 33, s.25)

Bir de Allah’a şöyle sesleniyor:

“Dərgahına gələndə özümüzü itirdik,

Sənin səxavətinə böyük ümid gətirdik.

Ey dərdlilər hamisi, yar ol qəmxar ol bizə,

Çarəsizlər çarəsi, əlac et dərdimizə.

Karvan sovuşur, baxın, bizsə qalmışıq geri,

Kimsəsizlər kimsəsi, atma kimsəsizləri.

Söylə, kimə sığınaq, ey bənzəri olmayan?

Döyək hansı qapını? Yalnız sənsən əltutan.” (105-108, s.31)

Azerbaycanlı masal ustası: Samed Behrengi - Küçük Kara Balık

Diğer yandan ise İslam dininin Hz. Muhammed’in (s.a.s) ölümünden sonra başsız kaldığını belirtiyor. Şaire göre ondan sonra bin bir türlü fitne dini ele geçirmiştir. 12. yüzyılda bunları dile getiriyor. Öyle görünüyor ki geçen sekiz yüzyılda din konusunda değişen bir şey yok. Nizami’nin söylediği sözler hala güncelliğini koruyor.

Başçı sənsən, bəs neçin başsız qalıbdı karvan?

Mərkəz sənsən, bəs neçin bayraq qalxır kənardan?

Bir yanda rəxnə salir, bir yanda tor qururlar,

Dinimizi gözündən, ürəyindən vururlar. (271-272, s.44)

Zalim hükümdar ve zulme karşı

Allah, peygamber ve hatta Hz. Adem ile ilgili kısımlardan sonra Nizami bu sefer bu eserini göndereceği dönemin hükümdarını anmaya ve övmeğe başlıyor. Bunları “İslam Padşahı Məlik Fəxrəddin Bəhram Şah ibn Davuda öygü” başlıklı bölümde görüyoruz. Tabii bir yandan övüyor ama diğer yandan da zalim bir hükümdarın nasıl olduğu, zulmün nasıl olmaması gerektiği yönünde birçok öykü ve nasihat da veriyor.

Yıktığı şehirlerin harabeleri ile karşılaşan Nuşirevan'ın hikayesini anlatan elyazma kitaptan bir sayfa.

Kitabı okurken en dikkat çeken konulardan birisi Nizami’nin sürekli zalim hükümdarlar ile ilgili örnek vermesi. Zulmün durdurulması yönünde sözleri. Özellikle hükümdarlara adil olmaları ve halkına karşı iyi davranmayı öğüt veriyor. Bir yerde konuşturduğu bir şahın ağzından, yanlışını anladığı ve ahireti de düşünerek yakıp yıkmayı durduracağı yönünde sözler dökülür.

Onun dışında Allah’a hitap ettiği kısımlarda zulüm yapanlara karşı bedduası da var diyebiliriz. Bu iki alıntıya dikkat edin:

Bütün zülmətbazları kor eylə, ulu Tanrı!

Bütün cövhərpərəstlər, əmr et, rədd olsun barı. (Beyit 71, s.28)

“Ev yıxdı, mülk uçurtdu, zülmkarlar nə qədər,

Tapdı dövləti yalnız xalqı incitməyənlər.” (Beyit 934, s.97)

Əgər kədər duzundan azacıq dadmış olsan,

Bu duzsuz işlərindən sən əl çəkərsən, inan!

Əl çək zülümdən. Uğraş vəfa yurduna birbaş,

Yanaş ulu Tanrıya, alçaqlardan uzaqlaş!

Tanrı gözəlliyini görüb, çirkinliyi at,

Uzaqlaşıb özündən, Tanrı məqamına çat.

Üzr istəsən, suçundan birdəfəlik əl çəksən,

Dada yetən Tanrıdan lütflər görəcəksən. (880-883, s.92-93)

Kitap önerisi: Bahtiyar Vahapzade - Özümüzü Kesen Kılıç (Göktürkler)

Söz ustası

Diğer yandan ise söz söylemenin, sözün ne kadar değerli olduğunu da belirtiyor Nizami Gencevi. Kendisinin söz söyleme, şiir sanatında usta olduğunu da hiç çekinmeden söylüyor. Sözün ne kadar değerli olduğunu ise şu mısralarla anlatıyor.

Söz olmasa... yerində dünya donardı, sözsüz,

Nə qədər söz dedilər, yenə əskilmədi söz.

Söz - canımızdır. Eşqin lüğətinə baxsana!

Biz sözük, gövdəmizsə yalnız xarabaxana! (436-437, s.58)

Kitabın ismi Sırlar Hazinesi, gerçekten de her okur burada kendine hitap eden bir şeyler bulacak. Özellikle hayatın anlamı, yaşadıklarımız, çektiğimiz acılar konusunda büyük Azerbaycan şairinin aşağıda yer alan sözleri benim dikkatimi çekti.

Mesela aşağıda yer alan 1013 numaralı beyitte, bugün padişah olanların yarın ölüp gideceğini söylüyor ama bunu söylerken onların “bir çömlekçi kiline” dönüşeceğini belirterek, farklı bir şekilde dile getirmiş. Bu ve diğer birçok açından gerçekten de sözü ustalıkla kullanmasını ve kendinden sonra gelenlere de yol gösterici olmasını bilmiştir.

Bu vəfasız qübbə ki, daim dönər, dolanar,

Sənin istəklərinin tam əksinə fırlanar.

Bu gün şah eylər səni, aləm keçər əlinə,

Sabah döndərər səni bir çömləkçi gilinə. (1012-1013, s.103)

“Нəг şey keçib gedəcək: həm Ay, ulduz, həm fələk,

Rahatlıq da, möhnət də bir gün sona yetəcək.

Bir azca şadlanıram dərdim, qəmim olanda,

Çünki sevinc müjdəsi gətirir qəm cahanda.” (1253-1254, s.123)

“Biz ki, qara gildənik, hardandır ağ gün bizə?

Necə şadlanasan ki, şadlıq olub möcüzə!

Məgər varmı fələyin xoşbəxt etdiyi adam?

Varsa, nə sənsən, nə mən. Əl çək belə xülyadan.

Biz dünyaya gəldik ki, kədər duyaq, qəm yeyək,

Gəlmədik ki, nitq edək, axşam-səhər zəvzəyək!” (1441-1443, s139)