Ferman Kerimzade – Çaldıran Savaşı | Tarihi Roman Kitap Yorumu

Cavanşir Gadimov

29 Eyl, 2025

Ferman Kerimzade – Çaldıran Savaşı | Tarihi Roman Kitap Yorumu

Azerbaycanlı yazar Ferman Kerimzade’nin (Fərman Kərimzadə) Çaldıran Savaşı (Çaldıran Döyüşü) başlıklı tarihi romanı, Şah İsmail Hatai’nin (I İsmail) 14 yaşında Terbiz’de tahta çıkması, Safeviler devletini kurması ile başlayan ve Yavuz Sultan Selim ile yapılan Çaldıran Savaşı’na kadar devam eden olayları anlatıyor. Roman, Safeviler devletinin hangi koşullarda kurulduğunu, nasıl geliştiğini, dönemin siyasi ve kültürel yapısını, Şah İsmail’in kişiliği ve özelliklerini ve ayrıca söz konusu dönemde Azerbaycan’ın sosyal ve toplumsal durumunu anlatıyor. Bu önemli tarihi roman ile ilgili ayrıntılı incelemeye geçelim.

Ferman Kerimzade’nin Çaldıran Savaşı romanı yorumu

Çaldıran Savaşı romanı hemen okurun ilgisini çeken bir girişle başlıyor. Şah İsmail henüz tahta çıkmamıştır ancak bir devlet kurma yolunda ilerliyor ve savaşlar yapıyor. Böyle bir ortamda savaşta öldü bilinerek görülen bir savaşçı (Kaçak Murad) mezarında uyanıyor ve zorla da olsa topraktan dışarı çıkıyor. Böyle bir başlangıç hemen okurun ilgisini çekmesi açısından bence çok başarılı. Öyle ki son sahnede de yine aynı Murad’ı görüyoruz. Çaldıran Savaşı sonrası Şah İsmail ile birliktedir.

Roman akıcı bir dille yazılmış. Dönemin siyasi, sosyal ve kültürel yapısını çok iyi ele alıyor ve okura da aktarıyor. Şah İsmail’in nasıl bir siyasi ortamda tahta çıktığını, devleti kurmak ve sonra da güçlendirmek için neler yaptığını görüyoruz. Bir tarafta Şirvan’ı Safeviler devletine bağlamak için mücadele ederken, diğer tarafta Bağdat’a sefer düzenliyor. Daha sonra yüzünü doğuya çeviriyor ve Orta Asya’daki Şeybani Hanlığı ile savaşıyor. Ardından da bu sefer Yavuz Sultan Selim’le olan Çaldıran Savaşı var.

Roman aynı zamanda Şah İsmail’in nasıl bir kişiliği olduğuna da odaklanıyor. Şeyh olarak işe koyulan İsmail, 14 yaşında Tebriz’de şah olur ve Safeviler devletini kurar. Ayrıca bir şair olması, Azerbaycan Türkçesi ile şiir yazması ile de öne çıkıyor. Buna ek olarak roman hem şeyh, hem şah, hem şair olan bu ünlü Türk devlet adamının sanata, şairlere, alimlere çok önem vermesine de vurgu yapıyor.

Ancak romanın birkaç olumsuz yönü de var. Ben en başta bu romanın tarafsız bir roman olmadığını söylemeliyim. Yazar Ferman Kerimzade burada açık açık Şah İsmail’in tarafını tutuyor. Romandaki karakter Şah İsmail’e “pirimiz, şahımız, mürşüdümüz, sahibi zaman” diye hitap ediyor. Diğer yandan ise Osmanlı şehzadesi Selim, içki içmesi, kendini beğenmişliği, gözü makam ve mevkide biri olarak tam Şah İsmail’in zıttı olarak gösteriliyor. Yazar bir tarihi romanda biraz daha tarafsız olabilirdi.

Buna ek olarak bazı tarihi bilgilerin yanlışlığı dikkat çekiyor. Bunlardan en önemlisi Sultan Selim’in iktidarı ele geçirmek için ordusu ile İstanbul’a doğru sefere çıkması, babası Sultan Beyazıt’a savaşta yenilmesi, Kırım’a kaçması var. Bunlar tarihi kitaplarda olmayan ve romana kurmaca bilgiler olarak eklenen bilgiler. Romanın çok az bir kısmını oluşturan çok küçük bir eleştiri olarak burada değinmem gerekiyordu.

Ancak genel itibariyle roman akıcı bir dille yazılmış ve özellikle Azerbaycan’ın 16. yüzyılın başlarındaki siyasi ve toplumsal yapısını çok iyi anlatıyor.

Romanın konusu

Roman, Şah İsmail’in Tebriz’de tahta çıkması, Safeviler devletini kurması ile başlıyor. Ancak bir devleti kurmak işin sadece küçük bir kısmı. Çünkü Akkoyunlular’dan sonra kurulan bu devlet birkaç parçaya bölünmüştür. Kitapta söz konusu dönem şöyle anlatılıyor:

“Onun isə yəhər üstündə görəcəyi işlərin sayı-hesabı yox idi: günbatanda Sultan Bayazid kimi qüdrətli bir hökmdar var. Şirvanda işlər yoluna qoyulmayıb. Əlvənd Mirzə Diyarbəkrdə oturub, yeni məqam gözləyir. Murad Mirzə Şirazı, İsfahanı, Bağdadı, əlində saxlayır. Təkçə Mavərənnəhrdə sakitlikdir, Teymur nəslindən olan Babur Səmərqəndi, Buxaranı tutmaq istəyir. Orada hələlik qüdrətli hökmdar yoxdur. Xorasanda Hüseyn Beyqara çox güclüdür.” (s. 13)
“Hamısı da düşmən, hamısı da Murad Mirzənin, Əlvənd Mirzənin tərəfdarı. Ona, Şah İsmayıla tabe olan tək Azərbaycandır. Əlvənd Mirzə ilə Murad Mirzə ölkəni iki yerə parçalayanda ... Ağqoyunluların bu iki şahzadəsinin ölkə bölməsini fikirləşəndə.”

İşte, Şah İsmail (Azerbaycan Türkçesinde İsmayıl), böyle bir dönemde tahta çıkmış ve yaklaşık 235 yıl hüküm süren bir devletin temelini atmıştı. Ancak İsmail’in şah olması çok zorlu bir süreçten geçmişti. Yıllarca esir gibi yaşamış, kaçmış, gizlenmiş, daha çocukken onu öldürmek istemişler ve sair. Savaşta Şah İsmail’e yenilen Murad Mirze (Sultan Murad olarak da biliniyor ve son Akkoyunlu hükümdarı) de bunları hatırlıyor.

“Murad Mirzənin tükləri ürpərdi, hiss elədi ki, bu nida qarşısında ovun qoşunu dayana bilməyəcək.
O, Sultan Yaqubun oğlu idi. Atası, Şah İsmayılı, və bacısı Aləmşahbəyimi illərlə həbsdə saxlamışdı, kürəkəni Şeyx Heydər nəslinin kökünü kəsməyə çalışmışdı. Bacarmamışdı. Amma budur, həmin nəsil bütün heyfləri onlardan çıxıb. Hakimiyyəti alıb taxt-taca yiyələnib. Nəslin son hökmdarı indi də Murad Mirzənin üstünə qılınc çəkib. Hiddət, nifrət budur. Həmin nifrət qarşısında nə dayana bilər?” (s. 30)

Romanda aynı zamanda “Hüseyn bəy Lələ, vəzir Zəkəriyyə Keçəçi Təbrizi, Dədə bəy, Xan Məhəmməd Ustaclı, Qara Piri bəy Qacar” gibi dönemin önemli tarihi isimleri de yer alıyor.

Roman Şah İsmail dışında bir de bazı karakterlere odaklanarak onlar aracılığıyla sıradan insanların, köylülerin hayatlarına ışık tutuyor. Burada Azerbaycan toplumunun sosyokültürel yapısını görüyoruz. En çok üzerinde durulan karakterlerden biri Murad bey, ki romanın girişinde onun kabirden çıkmasını görüyoruz. Savaştan sonra öldü zannedilerek gömülmüştü. Onun evlenmesi, çocuğu olması, savaşlara giderek onları geride bırakması, geri dönmesi, eşinin öldüğünü öğrenmesi gibi bir dizi dramatik olay var.

Bunun dışında bir de Aşık Kurbani (Aşıq Qurbani) karakteri var. Bu karakter, Azerbaycan edebiyatında önemli bir yere sahip bir aşık. Şah İsmail döneminde yaşamış ve aynı zamanda sarayda da yaşamıştır. Kurbani ile ilgili edebiyatta bilinen ve rüyasında gördüğü bir kıza aşık olması, onu bulmak için Gence’ye gitmesi ve bununla ilgili bir dizi ilginç olay da romanın alt öykülerinden biri.

Osmanlılarla ilişkiler

Romanın ilk baskısında yer alan bir savaş illüstrasyonu

Safeviler ilk kurulduğunda Osmanlı devletinde başta Sultan Beyazıt vardı. Ardından ise tahta Sultan Selim çıkar. Bu iki Türk devleti arasında ilk başlarda bir sorun olmasa da Safeviler güçlendikçe aralarındaki gerginlik de artar. Kitapta Şah İsmail’e bağlı şeyhlerin Anadoluda Şiiliği yaydığı ve bu mezhep çatışması üzerinden de bir isyan çıkardıkları anlatılıyor. Buradaki en büyük gerilim Sünni-Şii ekseninde dönüyor. Romanda, Anadoluda mezhepçilik üzerinden isyan organize eden bir dini liderin sözleri ise dikkate değer:

“Dağın döşündəki mağaradan bir ağ atlı çıxdı. Üzündə niqab vardı. Başındakı qırmızı qızılbaş tacında ağ bir lələk görünürdü. Adamlar diz çöküb əllərini göylərə qaldırdılar.
Şahqulu da diz çökmüş və əllərini ağ atlıya tərəf uzatmışdı.
– Ey mürşidi-kamilimiz, ey zamanın sahibi, sən həm Şamaxıdasan, həm də Ərzurumda. Bizə xeyir-dua ver. Kutahiyə üstünə gedirik. Qabağımıza çıxan sünnüləri ya şiə edəcəyik, ya da cəhənnəmə vasil eləyəcəyik.” (s. 202)

Yazının başında Sultan Selim’in daha çok olumsuz yönleri öne çıkarılarak bir karakter oluşturulduğunu söylemiştim. Kitapta Sultan Selim, şöyle tasvir ediliyor:

“Əllərini bığlarına çəkdi. Onun qara, eşmə bığları uzanıb qulağının dibinə çatırdı. Çatma qaşları, iri burnu vardı. Gözləri də qaraydı. Sifətdən, boy-buxundan atasından çox anasına, ulu babası Osman Qazı nəslindən çox, Zülqədər uşağına oxşayırdı. Zülqədər uşağı tayfası osmanlılardan çox Azərbaycan türkləri idilər. Amma şahzadə Səlim bunu boynuna götürməmişdi; bu barədə düşünməmişdi də.” (s. 140)

Şah İsmail’in siyaseti ve romandan birkaç alıntı

Romanda, Dulkadiroğulları’dan (Zülqədər uşağı beyliyi olarak geçiyor kitapta) bahsedilen yerde siyasi olaylarda Şah İsmail’i beyleri kendi tarafına çekmek için neler yapıldığını görüyoruz. Bir Türkmen beyliği olan Dulkadiroğulları’nın bir kısmı Osmanlı topraklarındayken bir kısmı da Safevi topraklarında yaşıyor. Şah İsmail de kendi topraklarında olan kısmına şöyle davranıyor ki bu da siyasetin bir parçası:

“– Mən bunu da fikirləşmişəm. Salman bəy yoxdur. Zülqədər uşağına bu gündən böyük, başbilən, ağsaqqal Sarı Şıxı bəy Zülqədəri təyin edirəm və ona Sultan Xəlil ləqəbi verirəm. Eyni zamanda Zülqədər uşağının ocaqlığı yararsız olduğuna görə Şirazı bu tayfaya ocaqlıq bəxş eləyirəm.
Oturandılardan heyrət nədaları eşidildi. Bu Zülqədər uşağı üçün böyük hörmət əlaməti idi. Onların böyükləri bəy ləqəbindən yuxarı qalxa bilməmişdi. İndi Sultan Xəlil onlara başçılıq edəcəkdi. Birdən-birə sultan?!
Bunun da səbəbi vardı. Ələüddövləyə türk sultanı paşa ləqəbi də verməmişdi. Elə bəy kimi qalmışdı. Qoy oradakılar görsünlər ki, buradakı Zülqədər uşağının hörməti necə də böyükdür. Onların Əlbistan, Maraş şəhərləri varsa, bunların Şiraz şəhəri var.
Eyni zamanda tayfa bir-birindən uzaq düşəcək və Ələüddövlənin onlara əli çatmayacaq, Hüseyn bəy Lələ Şah İsmayılın bu ağlına, uzaqgörənliyinə heyran qalmağa başlamışdı.” (s. 103)

Ancak diğer yandan Anadolu’daki başarısız isyandan sonra kaçıp Şah İsmail’e sığınanlar idam ediliyor. Romanda bunun sebebi şöyle açıklanıyor:

“Sultan Bayazidə isə elçisiylə xəbər göndərməliydi. Deməliydi ki, bəs üsyan rəhbərləri mənə sığınmaq istədiklərinə görə onları edam eləmişəm. Bəli, ölkələr arasında münasibətləri qoruyub saxlamaq üçün hər işə gərək bir don geydirəsən. Çarə yoxdu. Hökmdarın bаxtınа düşən talе də budur, bundan ibarətdir.” (s. 273)

Alıntı: “Siyaset insanlar için değil, insanlar siyaset içindir”

Kitaptan dikkatimi çeken bir alıntıyı daha paylaşmak istiyorum. Şeybani Handan kaçarak Şah İsmail’e sığınan Bədiüzzaman Mirzə, artık bir siyasi olayın içine düştüğünü anlayarak “ Siyaset insanlar için değil, insanlar siyaset içindi” diyor.

“Bədiüzzaman Mirzənin ürəyi əsirdi. Burada hər şey ola bilərdi. Münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün onun özünü əsir kimi Şeybani xanın sarayına göndərə bilərdilər. Ya özünü, ya kəsilmiş başını. Çünki siyasət insanlar üçün deyil, insanlar siyasət üçündü. Hamı o siyasətə qurban gedə bilər. Heç kim təhlükədən kənarda deyil. İndi elçi gələndə görək harada ona yer göstərəcəklər? Bundan da çox şey asılıdı. Amma Şah İsmayıl onların silahlarını alıb, elçini tək gətirməyi tapşıranda ürəyi bir az sakitləşdi.” (s. 211)

Tebriz şehri ve romandaki tasviri

Tebriz uzun yıllar Safevi devletinin başkenti olmuştu. Romandaki karakterlerden biri olan ve Avrupa’dan gelen bir ressam üzerinden kitapta dönemin Tebriz şehri şöyle anlatılıyor:

“Fransisko rəngabını götürüb təzədən Təbrizi gəzməyə başladı. O nəyi çəksin, nədən başlasın? Axı bu şəhərdə bir-birindən gözəl 320 məscid var. Onların ən qədimi Zübeydə xatun məscididir. Rəvayətə görə Zübeydə xatun məşhur Harun-ər Rəşidin arvadı olub. Hamilə vaxtı xəstələndiyi üçün hər yeri gəzmiş, havası, suyu sağlam yer buranı bilmişdi. Deyilənə görə də Zübeydə xatunun buraya gəlməyi ilə şəhər salınmağa başlayıb. Minarəsi göylərə baş çəkən bu qədim məscid də o vaxtdan qalıb. Onun günbəzi səma kimi mavi kaşılarla örtülüb. Minarəsi də elə gözəl naxışlarla bəzənib ki, sanki onların üstündə insan əli yox, mələklərin nəzərləri gəzib.
Təbrizin 1060 məhəlləsində 1070 gözəl saray var. Onların hansını çəksin? Burada elə 200 karvansaray var. Hamısı da sənət əsəri.
Rəssam gəzə-gəzə gəlib günbatanda Qızıldağa çıxdı. Hava açıq olduğundan lap uzaqlar gözə dəyirdi. Buradan Təbriz ovuc içindəki kimi görünürdü. Şəhərin içərisindən keçən altı çay ərimiş gümüş kimi parıldayırdı. Şəhər bağ-bağçanın içində itmişdi. Cənubda, lap uzaqlarda göl görünürdü. Bu, Urmiyə gölüydü.” (s. 174-175)

Sonuç

Son olarak şunu söyleyelim. Çaldıran Savaşı aslında Kerimzade’nin Şah İsmail ile ilgili yazdığı ikinci kitap. Yazarın “Xudafərin körpüsü” romanı ise Şah İsmail’in tahta çıkmadan önceki dönemini anlatıyor. Bu açıdan iki kitaptan oluşan bir seri olduğunu söyleyelim.

Sonuç olarak Çaldıran Savaşı romanının Azerbaycan tarihi, Safeviler devletinin kurulduğu döneme, ışık tutan akıcı bir roman olduğunu söyleyelim. Romana Çaldıran Savaşı ismi verilmiştir ama Çaldıran Savaşı kitabın sonunda sadece birkaç sayfa. Aslında savaştan çok savaşa kadar olan döneme odaklanıyor ve iki Türk devleti arasında böyle bir savaşa getiren tarihi olayları konu ediniyor.