Kitap yorumu: İsmayıl Şıhlı – Deli Kür

Cavanşir Gadimov

16 Haz, 2021

Azerbaycanlı yazar İsmayıl Şıhlı’nın (İsmayıl Şıxlı), Deli Kür (Dəli Kür) tarihi romanı, çağdaş klasiklerden kabul ediliyor. Roman bir yandan 19. yüzyılda Azerbaycan’da yaşanan olayları anlatırken, diğer yandan da sosyal ve kültürel yaşama odaklanıyor.

Şıhlı, romanı 1957 yılında yazmaya başlamış ve 1967 yılında tamamlamıştı. 1969 yılında ise romanın film uyarlaması yapıldı. O zamandan bu yana çağdaş Azerbaycan edebiyatı klasikleri arasında yerini aldı ki okurdan ilgi görmeye devam eden önemli romanlardan biri.

İsmayıl Şıhlı – Deli Kür – Konusu

Romanda anlatılan olaylar Azerbaycan’ın Kura (Kür) nehri sahilindeki Göytepe köyünde geçiyor. Ana karakterin ismi Cahandar Ağa. Olaylar, Cahandar Ağa’nın Allahyar isimli birisinin karısını kaçırması ile başlıyor. Bu olay hem Cahandar Ağa’nın kendisinde hem de ailesinde bir dizi köklü değişikliğe yol açacak. Sonuç olarak karısı Zernigar, üzerine kuma getirilmesine karşı çıkacak ki büyük oğlu da annesinden yana olacak ve babası ile arası açılacak.

Romanın bir kısmı bu aile ile ilgili yaşanan sosyal olaylara odaklanıyor. Aile içindeki çatışma, Cahandar Ağa’nın iki karısı ile ilişkisi, oğulları ile yaşananlar, kızının başına gelenler ve sair. Ayrıca zengin bir aile olarak nasıl bir yaşam sürdükleri de anlatılıyor. Roman ayrıca bu köydeki fakir ailelerin de yaşamlarına ışık tutuyor. Cahandar Ağa gibi varlıklı birinin büyük oğlu Şamhal, fakir bir ailenin kızı ile evlenir ki babasına göre bu kabul edilemez bir davranış.

İkinci olarak roman Azerbaycan’da 19. yüzyılda eğitimin nasıl olduğuna odaklanıyor. Burada Rusların getirdiği yeni tür ve pozitif bilimlere odaklanan eğitim ile mollaların verdiği skolastik eğitim arasında bir çatışma var. Mollalar, eğitimin önündeki başlıca engel olarak gösteriliyor. Bu yarı cahil molla karakterleri kendi çıkarları için eğitim almak isteyen insanları ve ailelerini kafir ilan etmekten çekinmiyorlar.

Romanın işlediği başka bir konu ise Azerbaycan’da halkın Rusya İmparatorluğu hakimiyeti altında nasıl yaşadığı ile ilgilidir. Çar yönetiminin bu toprakların yeni hakimi olarak bazı keyfi uygulamalarla halkı ezmeye çalıştığını görüyoruz. Tabii, halk da buna karşı direniyor. Çar yöneticileri ise eli kılıçlı Kazak askerler ile halka baskıdan başka bir yol bilmiyor.

Benzer kitap önerisi: Kurban Said – Ali ve Nino

Romanda anlatılan bu olayların ayrıntılarına geçmeden önce kitaptaki başlıca karakterleri sıralayalım:

Cahandar Ağa – Romanın ana karakteri. Olaylar Cahandar Ağa’nın başka birisinin karısını kaçırması ile başlıyor.
Zernigar Hanım - Cahandar Ağa’nın birinci eşi. Üzerine kuma getirince araları açılır ki aileleri bölünür.
Melek - Cahandar Ağa’nın bir nehir kenarında görüp hoşlandığı ve kaçırdığı kadın. Allahyar’ın eşi.
Şamhal – Cahandar Ağa’nın büyük oğlu. Melek gelince annesinden taraf olunca babası ile araları açılır.
Eşref – Cahandar Ağa’nın küçük ve Gori öğretmenler seminariyasında okuyan oğlu
Salatın – Cahandar Ağa’nın kızı
Şahnigar – Cahandar Ağa’nın dul kız kardeşi
Tapdık – Cahandar Ağa’nın sağ kolu ve hizmetçilerin başı
Allahverdi – Melek’in kocası
Ahmet – Postacı Ahmet, Öğretmen (Uçitel) Ahmet, eski bir St. Petersburg öğrencisi. Köyde çocuklara eğitim vererek Gori öğretmenler seminariyasına gitmelerine yardımcı oluyor. Kendisi ise “sakıncalı” kitapları okuduğu için St. Petersburg’ta üniversiteden kovuşmuştu.
Molla Sadık – Köydeki “mollahanada” öğrencilere eğitim veren köyün mollası. Pozitif bilimler ve yeni eğitim türünün önündeki engel olarak gösterilen kötü niyetli, hokkabaz bir karakter olarak tasvir ediliyor.
Koca Dayı, oğlu Çerkez ve kızı Gülseren - Fakir bir aile. Şahmal, babası ile arası açılınca arkadaşı Çerkez’in kız kardeşini kaçırır ve kendisine eş yapar.

Azerbaycan’da bir köyde sosyo-kültürel yaşam

Bu tarihi roman, en başta 19. yüzyılda Azerbaycan’da bir köyde sosyo-kültürel yaşamın nasıl olduğunu anlatıyor. Köydeki hem Cahandar Ağa gibi varlıklı hem de Koca Dayı gibi fakir ailelerin durumuna dikkat çekiyor.

Bu köydeki yaşam nasıl, insanlar ne ile geçiniyorlar, ne ekip biçiyorlar, hayvancılık nasıl, geçim kaynakları nasıl gibi soruların hepsine cevap veriyor diyebiliriz bu roman. Bunun dışında köydeki insanlar arasındaki ilişkilere de değiniyor. Evlilik, genç kız ve oğlanlar arasındaki ilişkiler, bir sorun olduğunda bunun nasıl çözüldüğü, köyün istişare toplantıları ve sair.

Diğer yandan Cahandar Ağa’nın ailesi üzerinden aile içi ilişkiler de ele alınıyor. Cahandar Ağa, uzun yıllardır eşi olan Zernigar’ın üzerine kuma (Azerbaycan dilinde günü) getiriyor. Buna katlanamayan Zernigar ise oğlu Şamhal’dan kadını öldürmesini ister. Cahandar Ağa yetişmese bunu yapacaktı. Tabii bu olaydan sonra baba ile oğlun arası açılıyor ve Şamhal ayrı yaşamaya başlar. Böylece aile içindeki bölünme ve çatışmalara şahit oluyoruz.

Kitap incelemesi: Kitab-ı Dede Korkut

Cahandar Ağa ve atı Kamer

Aslında Cahandar Ağa'nın yenir karısı Melek kötü bir karakter olarak tasvir edilmiyor. Çocuk yaşta yetim kalmış, istemeden kendinden büyük Allahyar ile evlendirilmiş ve kocası da sürekli ona kötü davranıyor. Aslında Allahyar, çocuğu olmamasından sürekli karılarını sorumlu tutuyor ve sık sık boşayarak yeniden evleniyor. Melek’in gelişi ise Cahandar Ağa’da bir dizi değişime yol açar. Kendisi bile buna şaşırıyor.

“O, qapını vurub bayıra çıxandan sonra Cahandar ağa özünə gəldi. Taxtın üstündə uzanıb mütəkkəyə dirsəkləndi. Mələyin son sözü onu yaman tutmuşdu. Cibindən gümüş qutusunu çıxardıb, papiros eşmək istədi. Barmaqlarının titrədiyini hiss etdi. Kişi yaman pərt olmuşdu. Uşaq kimi səbirsizlik etdiyini və öz hərəkəti ilə arvadının qarşısında alçaldığını düşündükcə, öz-özünü bağışlamaq istəmirdi. Onun zənnincə, kişi ömrü boyu istədiyini arvadına bildirməməlidir. Arvad həmışə intizar içində yaşamalı, ərinin onu sevib-sevmədiyini bilməməlidir. Hərdənbir ötəri deyilən xoş sözün, adi bir təbəssümün, ya da nadir hallarda büruzə verilən nəvazişin aylarla həsrətini çəkməlidir. Belə olanda arvad kişinin qədrini bilər, ömrü boyu ondan xoş söz eşitmək eşqi ilə alışıb-yanardı. Kişinin əzəməti də, qüdrəti də, arvad yanındakı amiranəliyi də onun sirli, sehrli olmasındadır. Cahandar ağa indiyəcən belə yaşamış, dədə-baba adətini pozmamışdı. Amma, nədənsə Mələyi görəndə hər şeyi unudur, müvazinətini itirir, oyuncağa dönürdü. O, papirosunu tüstülədir, "Mənə nə olub, cavanlığımda bir qızın, bir gəlinin qabağında əyilmədim. Zərnigarın üzünə bir dəfə gülmədim, indi mən niyə belə olmuşam? Niyə Mələyi görəndə hər şeyi yadımdan çıxardıram?" – deyə öz-özünü mühakimə edirdi.” (s. 152)

Romanın ana mesajı eğitimin önemi

Roman diğer yandan eğitim konusunun önemine değiniyor. Söz konusu dönemde eğitim büyük çoğunlukla mollaların tekelinde. Mollaların çoğu ise yarı cahil, din ve ilimden uzak insanlar. Bu romandaki Molla Sadık karakteri de böyle biri. Tek isteği ise daha fazla para kazanmak. Bunun için ise ne gerekirse yapar. Mesela, iyi kazanç kapısı sağladığı için bir tarikata katılır ve çektiği yeni müritler karşılığında daha fazla para kazanır.

Mollalar sadece yarı cahil ve gerçek eğitime engel olmakla kalmıyor, aynı zamanda evlatlarını eğitime gönderenleri de kafir ilan ediyorlar. Çünkü modern eğitimi Rusların açtığı okullar veriyor. Cahandar Ağa oğlu Eşref’i okumaya gönderdiği için ona kafir ilan ediyor Molla Sadık. Öğretmen Ahmet’i ise çocukların “mollahanadan” kaçması ile suçluyorlar. Bu diyalog da romandaki molla karakterin nasıl olduğunu daha net ortaya koyuyor.

“- Deyəsən molladan yaman yanıqlısan.
- Yanıqlı olmayım, nə edim? Zalım oğlu başdan ayağa kələkdir. Özü də kəmsavadın biridir. Ancaq özünü elə aparır, guya elm dəryasıdır. İndi də başına mürid yığır. Camaatımızın da dərdi çəkiləsi deyil.
- Elə bilirsən təkcə sizdə belədir? Başqa millətlərin ruhaniləri ağıllıdır?
- Hamısı birdir. Ancaq yenə bizimkinə baxanda onlara şükür. Heç olmasa azdan-çoxdan millətinə xeyir verməyə çalışırlar. Amma bizimkilərin işi- gücü xortdandan, cindən, şəyatindən danışıb, insanların canına xof salmaqdır. Camaata aman vermirlər ki, gözlərini açsınlar.
- Düzdür, - deyə Aleksey Osipoviç onun sözünü təsdiqlədi. Avamlıq ruhanilərin çörəyidir. Xalqımıza kömək etmək istəyiriksə, onun savadlanmasına çalışmalıyıq. Bizim hərəmiz bircə adam savadlandırsaq, böyük iş görmüş olarıq. Sənin mollaların heç vaxt maarif məşəlini yandırmayacaq. Əksinə, bacarsalar, bütün qığılcımları söndürəcəklər. Ona görə də möhkəm olmaq lazımdır. Yoxsa inanmırsan?” (s. 135)

Roman karakterlerinin ifadesiyle “eğitim ışığını” kaymak için birkaç kişi çalışma yapıyor. Gürcistan’ın Gori şehrinde öğretmenler seminariyası açılmış ki buradan mezun olacak öğretmenlerin Azerbaycan’ın farklı şehir ve köylerine yayılarak eğitimi, bilgiyi yayacak.

Kitap önerisi: Nizami Gencevi - Sırlar Hazinesi (Epik şiir)

Gori’deki okulun müdürü Semyonov ile öğretmenlerden Aleksey Osipoviç arasında geçen bu diyalog, ne yapmak istediklerini net bir şekilde ortaya koyuyor. Çar yönetiminin ise okullar açmakla amacı başka.

“Elə həmin axşam Semyonov Aleksey Osipoviçi yanına çağırdı. Olqa Konstantinovna onu mehribanlıqla qarşıladı, süfrəyə şirniyyat və çay qoyduqdan sonra küncə çəkilib tikiş tikməyə başladı. Semyonov mürəbbəli çaydan bir-iki qurtum aldıqdan sonra sakitcə sözə başladı.
- Siz elə sözlərə fikir verməyin, Aleksey Osipoviç, bizim borcumuz insanlara xidmət etməkdir. Müəllim el anasıdır. Maarif gözlərin ziyasıdır. Biz gözləri açmalı, ətrafa ziya saçmalıyıq. Yoxsa bu zülmət səltənətində yaşamaq olmaz.
- Mən Sizi anlayıram, Dmitri Dmitriyeviç, bu yolda çətinliklərin də olacağını indidən görürəm. Müsəlmanlara daha çox kömək etmək lazımdır. Mən onların həyatına yaxşı bələdəm.
- Çara və hökumətə yerli məmurlar lazımdır. Elə bunun üçün də məktəblər açırlar. Amma biz daha uzağa baxmalıyıq. Yeni məktəblərdən yeni məqsədlər üçün istifadə etməliyik.
- Aydındır. Mən yerli ziyalıların bəziləri ilə tanışam. Bizim Şamaxıda Seyid Əzim Şirvani adlı bir şair var. O çox güclü və gözüaçıq adamdır. Yeni üsulla məktəb açmaq istəyir. Onun nələr çəkdiyi mənə bəllidir. Bir yandan yerli ruhanilər onu incidir, digər tərəfdən köhnə məktəbin buxovlarından azad ola bilmir. Öz dillərində dərslikləri də yoxdur. Mənim arzularım çox böyükdür.” (s. 114-115)

Romanın Türkçe baskısı

Azerbaycan’da yeni usul eğitimin öncüleri Ahundov ve Şirvani

Romanın işlediği konulardan biri eğitim ve özellikle de yeni usul eğitim. Roman karakterleri ise özellikle de Azerbaycan’da halkın eğitilmesi gerektiği fikrinin öncülerinin kim olduklarına vurgu yapıyorlar. Yukarıdaki paragrafta Şirvani’nin isminin geçtiğini gördük. Aşağıdaki paragrafta ise Ahundov’un ismi geçiyor. Bu iki isim Azerbaycan eğitim, edebiyat ve kültürünün gelişiminde öncüler olarak kabul ediliyorlar.

“Bu işdə fədakarlıq lazımdır. İlk illər çətinlik olacaq. Siz qorxmayın. Bizim seminariya müəllimləri içərisində təhkimçilik dövrünə qayıtmaq istəyənlər də var. Gələcəyi görməyənlər də çoxdur. Ancaq müsəlmanların özləri öz talelərini bizdən yaxşı anlayırlar. Bilirsinizmi, müsəlman şöbəsinin açılması fikrini kim ortaya atmışdır?
- Zənnimcə, Sizin təşəbbüsünüzdür.
- Yox, məndən qabaq bu fikri kapitan Axundov irəli atmışdır.
- Mirzə Fətəlimi?
- Bəli.
- Mən onun haqqında çox eşitmişəm. Əsərlərini oxumuşam. Böyük
zəkadır.
- Elə bəzilərini də qorxuya salan budur.” (s. 115)

Çar yönetimi altında Azerbaycan

Romanın konusunun geçtiği dönemde Azerbaycan toprakları Rusya İmparatorluğu’nun yönetimi altındaydı. Burada Rus yetkililerinin halka baskısı, keyfi davranışları, sürekli eli silahlı Kazak askerlerle korkutma girişimlerine şahit oluyoruz.

Mesela, Göytepe köyünün yakınındaki ormanı, Kafkas valisinin özel avlanma yeri ilan ediyorlar. Burası hem köylülerin geçim kaynağı hem de ana yola çıkış için yol olarak kullandıkları güzergâh. Buna rağmen keyfi kararla burayı halkın elinden almaya çalışıyorlar. Uymayanın önüne Kazak birlikler çıkıyor ve ceza da Sibirya’ya sürgün. Pristav (yerel Rus yönetici) ile bir karakter arasında aşağıdaki diyalog da yaşananları daha iyi anlatıyor.

- Necə, hökumətlə hökumətlik eləyəcəksiniz? Könlünüzə Sibir düşüb? İstəyirsiniz ki, balalarınız yetim qalsın?
- Hədə- qorxu lazım deyil, cənab pristav, ayda, ildə canişinin kefi durub bir dəfə ova çıxacaq deyin, camaatın yerini əlindən almazlar. Bu, ədalətsizlikdir. Əgər padşah bunu bilsə, Sizi cəzalandırar. Pristav Göytəpəyə yola düşəndə elə zənn etmişdi ki, camaatın üstünə təpinən kimi hamı qorxub geri çəkiləcək, kazakları meşədə ağaca sarıyan adamları dərhal tapıb tutacaq, kazakların qabağına qatıb həbsxanaya göndərəcəkdi. Amma indi gözləmədiyi bu vəziyyətdən çaşıb qalmışdı. (s. 237)

Çar yönetimi ise Azerbaycan’ı zorla hakimiyeti altına aldığını ve burayı elde tutmanın ve yönetmenin zor olacağını biliyor. Zaten bundan dolayı okullar açmak istiyor ki kendisi için Rusça bilen memurlar yetiştirsin. Yoksa eğitim aşkından dolayı okul açıyor değil.

Kafkas valisi de bu durumu biliyor ve Gori seminariyası müdürüne Cahandar Ağa’nı kastederek şu sözleri söylüyor.

“- Bunun oğlu Sizin seminariyada oxuyur. Özü isə meydanda at oynadıb bizim kazaklarla döşləşir. Heç kəsi tanımaq istəmir. Başa düşdünüzmü bunlar nə deməkdir, cənab Semyonov? Əgər onları vaxtında əzməsək, bizə qan uddurarlar. Unutmayın ki, biz buraya qoşunla, ordu ilə gəlmişik. Süngülər, kazak qılıncları, qalalar olmasa, bircə gün də hakimiyyəti əldə saxlaya bilmərik. Aydındırmı? Bizə Sizin maarif ordunuz yox, əli qılınclı kazak lazımdır.” (s. 381)

Burada Rusların yönetim şeklinde bir şey daha dikkat çekiyor. Gori’deki okulda sabah duası sırasında Hristiyan ve Müslümanlar (Rusların Tatar dediği Azerbaycanlılar) ikiye ayrılıyor. Daha sonra Müslümanlar da sünni ve şia diye ikiye bölünüyor ve ondan sonra ibadethanelerine gönderiliyorlar. Böl yönet siyasetinin bir parçası.

“Petrov əvvəlki vəziyyətini aldı. Əsasının əyrisini qolunun büküləcəyinə keçirdi. Üzünü müsəlman şöbəsinin tələbələri dayanan tərəfə tutdu:
- Ey, tatarlar, parçalanın. Sünnülər sağ tərəfə, şiələr isə sol tərəfə keçsin. Uşaqlar ortadan iki ayrılıb aralandılar. Osmanla Əli ləngidi. Onlar birbirinin əlindən yapışıb dayandılar. Bayaqdan bunlara göz qoyan Kipiani gülümsəyə-gülümsəyə onlara yaxınlaşdı. Petrovdan qabaq dilləndi:
- Niyə dayanmısınız, ayrılın. Axı sünnü ilə şiə bir yerdə ibadət edə bilməz.
Petrovun cır səsi yenidən eşidildi:
- Xristianlar birbaş kilsəyə, müsəlmanlar isə öz ibadətxanalarına, marş!” (s. 352-353)

Romanın film uyarlamasından kareler

Sonuç olarak romanın çok yönlü ve birden fazla konuya parmak basan bir eser olduğunu söyleyebiliriz. Zaten bundan dolayı modern Azerbaycan edebiyatı klasikleri arasında yerini alıyor.

Romanın çıkmasından kısa süre sonra film uyarlaması Dəli Kür (1969) yapılmıştı.