Kitap yorumu: Yusif Semedoğlu – Katliam Günü

Cavanşir Gadimov

3 Tem, 2021

Kitap yorumu: Yusif Semedoğlu – Katliam Günü - Qətl günü - Konusu

Azerbaycanlı yazar Yusif Semedoğlu’nun (Yusif Səmədoğlu) Katliam Günü (Qətl günü) tarihi psikolojik romanı, Azerbaycan edebiyatı için bir dönüm noktası olarak kabul ediliyor. İlk defa 1987 yılında yayımlanan bu eser, Azerbaycan edebiyatının en iyi romanları arasında yer alıyor.

Romanın birbirine paralel üç anlatımı var. Farklı dönemlerde geçen olayları anlatsa da hepsinin ortak bir yönü var o da insanların sürekli birbirlerini katletme dürtüsü. Zaten romanın adından da anlaşıldığı gibi bir katliamı anlatıyor. Ancak bir değil birden fazla ve birbiri ile bağlantılı katliam günlerini anlatıyor.

“Qətl günü” kitap yorumu

Katliam Günü (Qətl günü) tarihi bir olayla anlatıma başlıyor. İsmi verilmeyen bir hükümdar, yine ismi bilinmeyen bir kaleyi kuşatmaya almıştır. Daha sonra bu geçmiş olaylardan günümüze bir sıçrama var. Modern dönemde bazı karakterleri anlatıyor bize yazar. Daha sonra zaman zaman Sovyetler Birliği’nin erken dönemi Azerbaycan’ına da götürüyor okuru. Sonuç olarak üç farklı dönemden farklı olaylar var.

Başlangıçta böyle farklı dönemlerin anlatılması okurun kafasını karıştırabilir. Böyle anlatımdan dolayı ben de bu kitabın roman değil farklı hikâyelerin bir derlemesi olduğunu düşünmüştüm. Bir ara bundan dolayı romanı anlamayarak bırakmayı bile aklıma getirmiştim. Ancak bir süre sonra roman kendisini okura açıyor ve bu olayların hepsinin birbiri ile bağlantılı olduğunu görüyoruz.

Aslında sadece bağlantı değil bu. Bu birbirinden farklı gibi görünen ve farklı dönemlere ait hikâyeler aslında ustaca ve zekice yapılmış bir anlatım ve kurgunun bir parçası. Bir kere bu kurguyu okur anladı mı o zaman çok ilgi çekici ve akıcı bir okumaya dönüşüyor.

Yusif Semedoğlu – Katliam Günü – Konusu

Roman üç farklı dönemdeki olayları anlatıyor. Başlar başlamaz bir padişahın bir kaleyi kuşatmasını anlatıyor roman. Kitap üzerine yazılan yorumlarda bu olayın Azerbaycan’ın Kaçarlar tarafından işgali olduğu ifade ediliyor. Böylece bahsedilen hükümdar da Ağa Mehemmed Şah Kaçar (Qacar) oluyor.

Söz konusu hükümdar, almak için geldiği kaleyi ele geçirmek için her şeyi yapacak birisi. Buna çevre halkları kılıçtan geçirmek de dahil. Kitabın başındaki katliamlardan birisi bu.

Roman başlarken yazar ormandaki bir kurdu (canavar) anlatarak başlıyor. Bu kaleyi almak için gelen orduya, durumlarına ve padişahları ile olan ilişkisine bakarak şu dikkat çeken gözlemde ve yorumda bulunuyor:

“Canavara nə laçımdı ki?.. Həftədə bircə kərə qarın dolusu yemək və can rahatlığı. Qarın ac olanda can rahatlığı da olmur. Bu sarıdan ikiayaqlıların baxtı gətirib: ac olanda bir-birilərinə şirin nağıllar danışırlar. Ələlxüsus, onların padşahları — arıq, çəlimsiz, gözlərindən əqrəb kini yağan, dişləri çürümüş kişi zərli-naxışlı xələtinə bürünüb çadırından çıxanda ac sərbaçlarına elə gözəl-gözəl və şirin sözlər deyir ki! Səbir edin, qarnımız ac olsa da, başımız üzərində Allah var, əməllərimiz haqdır, bu son mərhələni də keçək, yeməyiniz o qədər bol olacaq ki, o qədər yeyəcəksiniz ki, lap kişilikdən düşənə qədər. Ətiniz bol olacaq, libaslarınız zərli- baftalı, dünyanın ən gözəl qadınlarını ayaqlarınız altına atacam!.. Doğrudan, bu ikiayaqlılarda sehrli bir hikmət var: Şirin söz eşidəndə qarınları doyur, daha aclıqdan şikayət eləmirlər. Bir yerə yığışıb, padşahlarını dövrəyə alıb qışqırırlar: eşq olsun, eşq olsun! Sonra diz üstə çöküb gözəgörünməzə yalvarırlar: xudaya, sən bizim ömrümüzdən kəsib hökmdarın ömrünə cala!..” (s. 12-13)

Daha sonra yazar modern döneme gidiyor ve ismini bilmediğimiz ve sadece “hasta” olarak adlandırılan bir adam ile ilgili olayları anlatıyor. Tabii zaman zaman da 1937 yılında Sovyetler Birliği döneminde halka ve özellikle de entelektüel kesime yapılan baskılar ve katliamlar var. Buna ilave olarak 1937 yılındaki katliamlara katılan, Bolşevik yöneticilerin talimatları ile insan öldüren Zülfüqar isimli bir ihtiyarın ölümü de anlatılıyor. Aşağıdaki paragraf da Sovyetler Birliği döneminde yaşanan bazı olaylara ışık tutuyor. Özellikle de Bolşeviklerin din ile ilişkisine.

“...Burda, Kürün sahilindəki bu qədim kənddə növbəti hüzr mərasimi belə başladı. Moşunu poçta göndərdilər ki, tez rayon mərkəzinə çəng vurub bu xəbəri məsul yoldaşlara çatdırsın. Zarafat deyil, bu mahalın, bu obanın köhnə bolşeviklərindən biri, bəlkə də lap axırıncısı rəhmətə getmişdi və bunu mütləq lazımi yoldaşlar bilməliydilər. Salatının təkidilə tatar Temir qonşuluqdakı şiə kəndinə — molla dalınca getdi: Mahmudla belə məsləhətləşdilər ki, mollanı, gələn-gedən görməsin deyə aşağı otaqların birində əyləşdirsinlər, yavaşca Quranını, yasinini oxusun. Çünki Zülfüqar kişi köhnə bolşevik olsa da, cavanlıqda ətrafdakı məscidlərin bağlanmasında ad çıxarsa da, həmişə sözünün əvvəli də Allah olmuşdu, sonu da.” (s. 49)

Benzer kitap önerisi: İsmayıl Şıhlı – Deli Kür

Sovyet sansürü, yazarlara olan baskılar ve 1937 Stalin repressiyası

1937 yılında Azerbaycan’da Stalin “repressiyası” döneminde birçok şair, yazar, düşünür ve entelektüel sudan bahanelerle katledilmişti. Bu roman da bu olaylara atıf yaparak Sadi efendi (Sədi əfəndi) isimli bir karakteri bize tanıtıyor.

Yazar genel olarak bir yandan iyi diğer yanda ise kötü karakterler üzerine kurmuş anlatımını. Mesela Sadi efendi iyi, onun karşısında yazdıklarından dolayı ona baskı yapan Kerimli ve Salahov gibi karakterler de kötü karakterler olarak karşımıza çıkıyor. Bu bahsettiğimiz kötü karakterler Sovyet döneminin öcüleri olarak da adlandırılabilirler. Yıllarca insanları ölüme göndererek onların kemikleri üzerinde yükselerek refah içinde yaşam sürdüler bu tür insanlar. Zaten romanın üçüncü döneminde de bunların hala yaşadığını, üst düzey görevlerde olduklarını, çeşitli toplantılara katılarak güzel yaşadıklarını görüyoruz.

Yazar Sadi efendi de yazdığı bir romanı Kerimli’ye götürür. Çünkü ondan onay almadan kitap basılamaz. Sovyet sansürünü görüyoruz burada. Sonra yazdıklarından dolayı Salahov isimli biri onu sorguya çekiyor. Salahov’un tam olarak kim olduğu söylenmese de insanların korkulu rüyası olan bir Sovyet emniyet gücü görevlisi olduğunu söyleyebiliriz.

Said efendi de Salahov ile yaptığı görüşmeyi günlüğünde şöyle anlatıyor:

“İkinci stəkana keçəndə, Salahov lap əvvəl mənim sonuncu romanımdan başladı və mən başa düşdüm ki, o mənim yazdığım yazını oxuyub, özü də diqqətlə oxuyub və heç şübhəsiz, bu yazını ona oxumağa Muxtar Kərimli verib. Ondan savayı bu yazını Salahova heç kəs verə bilməzdi. Çünki mən yazının üzünü hələ heç makinadan təzə əlifba ilə çıxartdırmamışdım, xeyli çəhmət çəkib, yuxusuz gecələr keçirib əski əlifba ilə, Kömür meydanında bir cuhuddan qızıl qiymətinə aldığım ağappaq kağıçlara köçürmüşdüm və çap eləmək məqsədilə vermişdim Kərimliyə oxumağa. Çünki təzə qaydaya görə, bundan sonra kim vazdığını çap elətdirmək istəyirsə, gərək əvvəl-əvvəl verəydi şeytanlar padşahı Muxtar Kərimliyə, o oxuyaydı və nəhayətdə o, imza atandan sonra, aparıb verəydi naşirə və mühərrirə. Nə isə, dəxi üstünü vurmadım, yəni Salahovdan soruşmadım ki, a kişi, Kərimli mənim əsərimi oxumağa sənə niyə verib və verəndə də görəsən nə məqsəd güdüb. Çünki mənim bu əsərimdə nə bolşevik vardı, nə müsavat, nə də anarxıçı. Ürəyimi yandıran, məmləkətin uzaq keçmişindən bəhs edən bir tarixi əhvalatdı ki, qələmə almışdım.” (s. 116-117)

Kitap incelemesi: Kurban Said – Ali ve Nino

Gerçekçilik ile mistik öğeler bir arada

Yusif Semedoğlu içinde gizemli ve mistik öğelerin realizmle bir arada olduğu bir roman kaleme almış. Mesela, romanın anlattığı tüm katliamlarda “Baba Kaha” isimli bir dağ ve buradaki mağaraya bir gönderme var. Ölüler Baba Kaha’ya yürür.

Buna ilave olarak bazı karakterlerin ölümü de yine mistik öğeler eşliğinde yaşanıyor. Mesela, Zülfüqar ölmeden önce Bolşevik yetkilinin emri ile öldürdüğü adamı görmeye başlar. Yine bazı karakterler de nereden geldiği bilinmeyen, konuşan ve çok aklı selim tavsiyeler veren bir fare ile oturup yemek yer ve konuşurlar.

Romandan bir alıntı

“Hökmdar güldü, sonra səsini ucaldıb, üzünü sərkərdə sərbazlara tutdu. — Mənim igid balalarım!.. Bilin və agah olun! Nə qədər ki, bəşər övladının qarnında qorxu ağrısı var, ürəyində şöhrət açarı, bir gündə yüz şair başı kəsilsə də, heç kəs və heç bir zaman hökmdarın üzünə ağ ola bilməz!” (s. 162)

Sonuç olarak romanın birbiri içine geçmiş, farklı dönemlerde geçse de aynı temayı işleyen olayları anlatan güzel bir kurgusu olduğunu söyleyebiliriz.