Kitap yorumu: Memmed Said Ordubadi – Kılıç ve Kalem (Cilt 1)

Cavanşir Gadimov

30 Tem, 2021

Kitap yorumu: Memmed Said Ordubadi – Kılıç ve Kalem (Cilt 1)

Azerbaycanlı yazar Memmed Said Ordubadi’nin (Məmməd Səid Ordubadi) Kılıç ve Kalem (Qılınc və qələm) kitabı, Azerbaycan edebiyatının en iyi tarihi romanlarından biri olarak kabul ediliyor. Roman, yazarın hayal gücü ile gerçek tarihi karakterler ve olayların ustalıkla bir araya gelmiş hali.

Romanda, Azerbaycan’ın ünlü şairi Nizami Gencevi’nin dönemi anlatılıyor. Buradan yola çıkarak romanın 12. yüzyılda yaşanan olayları anlattığını söyleyebiliriz. Zaten ana karakterlerden biri de Nizami’nin kendisi.

Memmed Said Ordubadi – Kılıç ve Kalem – Romanın konusu

Roman, Nizami Gencevi’nin (1141 – 1209) yaşadığı dönemde Azerbaycan’da yaşanan tarihi olaylara dikkat çekiyor. Olaylar Nizami’nin yaşadığı Gence şehrinde başlasa da sadece şimdiki Azerbaycan ile sınırlı değil. Aynı zamanda Güney Azerbaycan ile ilgili de kısımlar var.

Tarihi bir roman olarak en başta bu bölgedeki güç savaşını, toprak kavgasını ve siyasi mücadeleleri anlatılıyor. Azerbaycan da söz konusu dönemde Halife Müsterşid Billah’a bağlı olsa da, gücü zayıflamış bir halife var. Onun yerine Atabeyler’in (İldenizliler) bu topraklarda hakimiyeti geçerli.

Diğer yandan Gence şehri örnek verilerek, halifenin atadığı yerel yöneticilerin nasıl yozlaştığı ve adaletten uzak olduğu da işlenen başka bir konu. Mesela Gence yöneticisi Emir İnanc’ın keyfe buyruk vergiler topladığı, halka zulmettiği ve kendi adamlarını kayırdığından bahsediliyor. Diğer yandan halifenin de damadı olan Emir İnanc, başka yönleriyle de yozlaşmış bir isim.

Tüm yöneticiler gibi dine önem verdiklerini, dindar olduklarını gösterseler de bu dindarlıkları da sadece göz doldurmak için. Mesela Emir İnanc ilk önce dansözleri izleyerek eğleniyor, sonra abdest alarak namaz kılıyor, namazdan sonra da şarabında sunulduğu sofraya hiç tereddütsüz oturabiliyor.

Romanın işlediği konuları başlıkla olarak şöyle sıralayabiliriz

Azerbaycan’ın bağımsızlığı
Milli dil ve kültürün önemi
Milli kültürün din öğretileriyle yok edilmesi
Halkın tarikatlara bölünerek yönetilmesi

Romanın başlığı “Kılıç ve Kalem” nereden geliyor?

Romanın iki ana karakter var. Birincisi Nizami, ikincisi ise Fahreddin. Nizami bir şair ve söz ustasıdır. Fahreddin ise bir halk kahramanı. Biri aklını ve kalemini iyi kullanıyor, diğeri de kılıçta, savaşmakta iyi. Zaten romanda da Nizami arkadaşına aşağıdaki sözlerle halkın hem kılıç hem de kaleme ihtiyaç duyduğunu anlatıyor. Şöyle diyor:

“Hayıf ki, mən qılınc və mizraq işlətmək işində savadsızam. Buna görə də sənə bir məsləhət görəcəyəm. İndi ki, qılınc və mizraq işlətməyə, ox və kaman işlərilə məşğul olmağa həvəsin vardır, onları yaxşı öyrən. Mən də qələm işində yüksək mərtəbə əldə etməyə çalışacağam. Bunların ikisi də bizə lazımdır.” (s. 17)

Romanın Türkçe baskısı - 2 Cilt

Romanın önemli karakterleri

Nizami (İlyas): Romanın ana karakteri ve genç bir şair.
Fahreddin (Fəxrəddin): İkinci ana karakter, Nizami’nin çocukluk arkadaşı ve halk kahramanı. Savaşlarda ülkesine savunmakla ün kazanmıştı.
Mesheti Gencevi: Genceli yaşlı kadın şair. Sürgün ediliyor ve daha sonra Nizami’nin de yardımı ile yeniden Gence’ye dönüyor.
Emir İnanc: Gence’nin yöneticisi. Halka yaptığı zulümler ve keyfi hareketleri ile biliniyor. Halife’nin damadı.
Vezir Toktamış: Emir İnanc’ın veziri.
Getibe: Emir İnanc’ın kızı. Çeşitli hileleri ve siyasi dalavereleri ile bilinen bir karakter. Nizami’ye âşık olur.
Seba hanım: Bir cariye, daha sonra Getibe tarafından satın alınıyor ve çeşitli hileler ve bozgunculuğu birlikte düzenlerler.
Hüsameddin: Emir İnanc’ın baş komutanı. Hem Getibe’ye hem de Seba hanıma âşık olur. Çeşitli siyasi olaylarda onların kuklasına dönüşür.
Atabey Muhammed Cihan Pehlivan: Başkenti Hamedan olan ülkenin yöneticisi. Halifeye bağlı olsa da bu bağlılık sadece sözdedir.
Atabey Kızıl Arslan: Güzey ve Kuzey Azerbaycan’ın yöneticisi. Atabey Muhammed’in kardeşi.

Doğunun paylaşılması ve hakimiyet mücadelesi

Tarihte önemli olaylardan birisi devletlerin kurulması ve batması ile yaşanan toprakların yeniden paylaşımıydı. Yazar da içinde Azerbaycan’ın da olduğu toprakların, anlattığı dönemde nasıl paylaşıldığından bahsediliyor. Aşağıdaki paragraf, özellikle Müslümanların hâkim olduğu bölgelerde kimlerin hakimiyette olduğunu gösteriyor. Yazar Ordubadi, ana karakteri Nimazi’nin ağzından diğer ana karaktere şunları söyletiyor:

“Sən Fəxrəddin, yaxşı bilirsən ki, hicrətin 541-ci illərindən başlayaraq Şərqi təzədən bölüşmək üçün qanlı müharibələr gedir. Bu bölgüdə iştirak üçün vaxt ikən hazırlamaq lazım idi. Hərgah Fəxrəddinlər xəlifənin nüfzdan düşməsini əsas tutaraq istiqlaliyyət elan etmək istəyirlərsə, tamamilə yanılırlar. Xəlifənin itirdiyi nüfuzu başqaları əldə etmişdir. Şərqin təzədən bölüşdürülməsi mərakəsində beş qüvvətli hökumət qan tökməkdədir. Bu hökumətlər yalnız Şərqi deyil. Şərqdə mövcud olan xəlifə nüfuzunu da aralığa qoyub təqsim edirlər. Bir tərəfdən Soltan Mahmud, Soltan Məsud ilə çarpışır. Xarəzm şahları Azərbaycan atabəyləri ilə Rey və İraq üstündə birbirlərinin boğazını üzürlər. Misirdə fatimilər hökuməti süqut etmış və onların yerində dəhşətli bir hökumət təşkil edən Əyyubilər, Fərat və Dəclə sahillərinə qədər axıb gəlməkdədirlər.” (s. 90)

Yukarıdaki paragraf çok daha geniş yelpazede siyasi çevrenin nasıl olduğunu anlatıyor. Romandaki olaylar devam ederken halifeden Gence şehrine yeni bir ferman gelir. Burada halife kime nerelerin yönetiminin verildiğini sayıyor. Selçukluların da artık sadece gölgesi vardır burada. Hakimiyet daha çok Atabeyler’in elindedir. En başta da Muhammed Cihan Pehlivan’in sözü geçiyor artık. Halife de Gencelilere seslenerek şöyle diyor:

“Bütün İraq, Fars və Azərbaycan xalqına tapşırılır ki, Əmiralmömininin etimadını qazanmış, Soltan Toğrula və Eldənizin dəyanətli xələfi olan Cahan Pəhləvan Məhəmmədə bilavasitə biət etsin. Həmədan sabiqdə olduğu kimi Toğrul səltənətinin paytaxtıdır. Azərbaycan hökuməti, Təbriz paytaxt olmaq şərtilə Atabəy Məhəmmədin qardaşı Qızıl Arslana tapşırılır. Şirvan xaqanı Əbülmüzəffər Şirvan şahı təsdiq olunur. Aran ölkəsinin idarəsi Atabəy Məhəmmədə tabe olmaq şərti ilə Əmir İnanca həvalə olunur.” (s. 150)

Bu arada söz konusu dönemde Kuzey Azerbaycan da ikiye bölünmüştü. Birisi Şirvan, diğeri de Gence’nin de içinde bulunduğu Aran bölgesi. Anlatılan olayların büyük bölümü de Aran’da yaşanıyor.

Atabey Kızıl Arslan'ın Nizami'ni kabul etmesini gösteren minyatür

Milli uyanış ve isyan

Şimdiye kadar romanda anlatılan dönemdeki durumun nasıl olduğundan bahsettik. Halifenin zayıflaması, Selçukluların çöküş dönemi derken yerel yöneticiler de çoğu zaman başına buyruk davranıyordu. Sonuçta bu durumdan halk çekiyordu ki roman da halkın artık isyanın eşiğine geldiğinden bahsediyor.

İsyan için ise ilk önce önemli ölçüde hazırlıklı gerekiyor. Nizami de arkadaşı Fahreddin’e verdiği öğütlerle bunun nasıl olması gerektiğini söylüyor. İlk önce fikri açıdan halk böyle bir isyana hazır olmalı.

“Əvvəlcə xalqın şüurunda üsyan fikirlərini doğurmaq, sonra isə ona təkan vermək və təşkilat içərisinə almaq lazımdır.” (s. 154)

Tabii ne merkezi yöneticiler ne de yerel yöneticiler Azerbaycan’da halkın milli uyanışını istemiyor. Yönetici olarak ise çoğu zaman Araplar ve Farslar getiriliyor. Ayrıca dini öğretiler ve tarikatlar yoluyla halkın uyutulması da başka bir sorundur.

Ana karakter Fahreddin ise Nizami’ye bu durumu şöyle özetliyor:

“Sən, İlyas, xalqın avamlığını, təriqət və mövhumat içərisində çürüdüyünü heç də nəzərə almırsan. Cənubi və Şimali Azərbaycanın hər kəndində yüzlərcə təriqətlər vardır. Ərəblər və iranlılar xalqın siyasi düşüncəsini çürütmək üçün minlərcə təriqətlər, məzhəblər yaratmışlar. Bu qədər müxtəlif əqidə daşıyan və bir-birini kafir bilən belə bir xalqı asanlıqla barışdırmaq mümkündürmü?” (s. 57)

Diğer yandan romanda Azerbaycan’ın yöneticisi olan Atabey Kılıç Arslan da halifelerin yönetim açısında hangi yanlışlara yer verdiğinden bahsediyor. Ona göre halifeler ellerindeki ülkeleri ilim ve medeniyet ile değil din, mezhep, tarikatlar ve batıl inançlarla yönetmeyi tercih ediyorlar.

“Məmunun xülasələrində Babək üsyanındakı səhvlərin səbəbləri aydınlaşdırılır. Eyni zamanda. Məmun bəni Abbas xəlifələrinin xəyanətlərini sayaraq yazır ki, onlar xalqı elm və mədəniyyətlə deyil, din, məzhəb, təriqət və mövhumat vasitəsilə kor edib özlərinə bağlamaq istəyirdilər. Məmun deyir ki, xalqı sağlam bir hökumət quruluşu ilə birləşdirmək əvəzinə dinlə birləşdirmək təşəbbüsü xəlifələrin ən böyük xətalarındandır.” (s. 169)

Arapça ve Farsçaya karşı Azerbaycan dili

Nizami ve Azerbaycan edebiyatı konulu resim - Ressam: Ogtay Sadıgzade

Bu romanda ana karakter olan Azerbaycan’ın ünlü şairi Nizami Gencevi, büyük eserlerinin hepsini Farsça yazmıştı. Dönemin şartları onun gerektiriyordu diyebiliriz. Farsça söz konusu dönemde özelikle sarayda ve saray ayanları arasında edebi dil olarak kabul ediliyordu. Yazar Memmed Said Ordubadi de bu eserinde Nizami’nin neden kendi ana dili Azerbaycan dilinde yok, Farsça yazdığına değiniyor.

Diğer yandan Nizami de romanda neden Arap ve Fars yöneticilerin Azerbaycan diline karşı olduğunu şöyle anlatıyor:

“Təzə xanədan ərəb-fars nüfuzunu Azərbaycandan qovmaq üçün bizimlə əlbir işləməlidir. Çünki farslarla ərəblər birinci növbədə bizim dilimizi əlimizdən almağa çalışırlar. Onlar çox yaxşı bilirlər ki, ana dili olmayan bir xalqın milli mədəniyyəti də ola bilməz.” (s. 155)

İsyan ve savaş

Şimdiye kadar bahsettiğimiz birçok etken, romanda 12. yüzyılda Azerbaycan’da yaşanan isyanı tetiklemişti. Tabii isyan olunca da Atabey Muhammed Cihan Pehlivan da isyanı bastırmak ve isyancıları cezalandırmak için ordu gönderiyor. İsyancılar ise aslında doğal haklarını talep ediyor. Buna rağmen Atabey’in istediği tek şey daha fazla kan dökmek. Bunun için gönderdiği orduya şu talimatı veriyor:

“Sabahdan başlayaraq ordunun hərəkəti üçün hazırlıq aparmalısınız. Ən əvvəl dörd min nəfər atlı ilə Hüsaməddin Xudafərin körpüsünü keçib bir an dayanmadan Qarabağa hücum etməlidir. İbn-İddar on min nəfərdən ibarət atlı qoşun ilə Sofiyan və Mərənd şəhərlərindən keçib Ziyaülmülk körpüsü vasitəsilə Naxçıvan və Culfa şəhərlərini işğal etməlidır Silahla müqavimət göstərənləri qırıb ailələrini İrana köçürmelisiniz. Onların yerlərinə baştqa yerin xalqını köçürəcəyem. Duz və çörəyə etina etməməlisiniz, təslim yalnız qılınclar və oxlar vasitəsilə olmalıdır. Evlər, tarlalar və xırmanlar yandınlmalıdır. Yanan kəndlərin və tüstüləyən binaların içərisindən keçib Gəncəyə girməlisiniz. Üsyanda iştirak etməyən şəhərlərə və kəndlərə toxunmamlısınız.” (s. 310)

Aşk, hile ve fitne üçgeni

Roman bir yandan tarihi olayları anlatıyor. Diğer yandan ise bazı karakterler arasındaki aşka yer veriyor. Buna ilave olarak ise sürekli başkaları aleyhinde çeşitli hileler hazırlayan, fitne fesat tohumları eken karakterler de dikkat çekiyor.

Ana karakterler Nizami ve Fahreddin’in her ikisinin de sevdiği bir kız var. Nizami sevdiği kız Rena ile evlenir. Hem de Emir İnanc’ın kızı Getibe’nin buna engel olma girişimlerine rağmen. Çünkü Getibe Nizami’ni seviyor.

Fahreddin ise o kadar şanslı değil. Onun âşık olduğu kız Gence hakiminin sarayında cariye olan Dilşad, siyasi dalaverelerin kurbanı olur ve Bağdat’a halifeye gönderilir.

Diğer yandan ise Getibe ve onun Seba hanım isimli genç cariyesi sürekli başkalarını tuzağa düşürmek için çeşitli yollara başvururlar. Romanda Getibe önemli bir yere sahip. Tabii olumsuz davranışları ile dikkat çeken bir karakter olarak.

Memmed Said Ordubadi’nin Kılıç ve Kalem romanı iki ciltten oluşuyor.