Kitap yorumu: Yusuf Vezir Çemenzeminli - İki Ateş Arasında (Kan İçinde)

Cavanşir Gadimov

28 Mar, 2022

Kitap yorumu: Yusuf Vezir Çemenzeminli - İki Ateş Arasında (Kan İçinde)

Azerbaycanlı yazar Yusuf Vezir Çemenzeminli'nin (Yusif Vəzir Çəmənzəminli), "İki Od Arasında" (İki Ateş Arasında) eseri tarihi bir roman. Aynı zamanda Azerbaycan edebiyatının klasikleri ve en iyi kitapları arasında yer alıyor. Kitap hala güncelliğini koruyan bazı bölgesel konulara dikkat çekmesi açısından da önemli.

Yusuf Vezir Çemenzeminli - İki Ateş Arasında kitap yorumu

İki Ateş Arasında (İki Od Arasında) romanında, adından da anlaşılabileceği gibi iki ateş arasında kalan Azerbaycan'ın 18 yüzyıldaki durumunu anlatılıyor. Bir yandan Rusya'nın Kafkaslara inmeye başlaması, diğer yandan ise güneyden İran'dan gelen tehdit ve saldırılar var. Roman, daha çok Karabağ Hanlığına odaklanıyor. Ancak genel olarak şimdiki Azerbaycan topraklarında söz konusu dönemde yaşanan siyasi ve jeopolitik durumu iyi özetliyor.

Buna ek olarak romanın ana karakterlerinden biri Karabağ Hanı İbrahimhalil Han'ın baş veziri Molla Penah Vagif'in yaşamı anlatılıyor. Vagif, ünlü bir Azerbaycan şairi. Ama aynı zamanda devlet adamı ve siyasetçi.

Azerbaycan romanı önerisi: Kurban Said – Ali ve Nino

Romanın ikinci başlığı: Kan İçinde

Yazar Çemenzeminli, romanı 1937 yılında tamamlar. Ancak ilk basımı 1964 yılında Kan İçinde (Qan içində) başlığı ile yapılır. Yazar, İki Oda Arasında başlığını boşuna seçmemiştir. Çünkü Azerbaycan'ın çevreleyen ve tehdit eden (o zaman hanlıklara bölünmüş bir Azerbaycan var) iki ateş var ve bunlar da Rusya ile İran'dan gelen tehditler.

Kan İçinde bağlığı ile basılan versiyonu

Bu sebepten olsa gerek, ilk baskısı yazılmasından uzun yıllar sonra yapılan bu eser, ilk defa "Kan İçinde" gibi bir başlıkla yapılır. Sovyet dönemindeki tüm basım ve yayımların sansür kurumunda geçmesi gerektiğini hatırlatalım.

Yusuf Vezir Çemenzeminli - İki Ateş Arasında konusu

İki Ateş Arasında, 18. yüz yıldaki Azerbaycan'ın Karabağ Hanlığı'nda yaşanan siyasi olaylar, diğer hanlıklarla ilişkisi, savaşlar, genel olarak da Rusya ve İran ile olan gelişmeler ve olaylara odaklanıyor.

Romanın başında o dönemdeki siyasi durum ve Azerbaycan hanlıkları arasındaki ilişkiler şöyle özetleniyor:

"Xanlığın sülh və rifah içində yaşadığı bir zaman idi. Nadirin qanlı kеşməkеşindən sоnra Kərim xan Zənd Iranda asayişi bərpa еtmişdi, hələlik оradan hеç bir təhlükə gözlənmirdi. Nadirin Xоrasana sürdürdüyü və İbrahim xanın mənsub оlduğu Cavanşir, Оtuz iki, Bəhmənli еlləri çоxdan qayıdıb, Qarabağ tоrpağına, Kür ilə Araz arasındakı dоğma yurdlarında yеrləşmiş, əkin-biçini, maldarlıqla məşğul idilər.
Gürcüstan valisi İrakli ilə dоstluq davam еdir; İrakli Qazax və Irəvanı idarə еdirdi, İbrahim xanın isə hökmü Dağıstandan ta Təbrizə qədər yеriyirdi. Yalnız Quba hökmdarı Fətəli xan оna bоyun əymək istəmir, Azərbaycanın şərq hissəsini – Bakını, Talışı öz nüfuzunda saxlayaraq, Qarabağa qarşı daimi bir düşmənçilik bəsləyirdi. Lakin Fətəli xan təhlükəsi İbrahim xan üçün əhəmiyyətli bir şеy dеyildi. Şişə qalası kimi ələ kеçirilməsi qabil оlmayan, uca barılar və bürclərlə əhatə оlunan bir şəhərin hökmdarı Fətəli xandan qоrxardımı? Bir işarəsi ilə Qaradağ, Xоy, Naxçıvan, Şəki xanları köməyinə qоşulur; qaynı Ömər xan Avarıstandan оn bеş min igidlə tərpənir..." (s. 463)

İbrahimhalil Han döneminde Karabağ Hanlığı en güçlü dönemini yaşar. Bir yandan Nahçıvan'a seferleri, diğer yandan Gence Hanlığının haraca bağlaması, öte yandan da Guba hanlığı ile savaşları ile biliniyor. Ancak hanlıklar arasında seçilen gücüne rağmen bir yandan Rusya'nın Kafkasya'ya inmeye başlaması, diğer yandan da İran'dan gelen hücumlar hanlığı tehdit ediyor. Karabağ Hanlığı da böylece iki ateş arasında kalıyor.

Azerbaycan romanı önerisi: İsmayıl Şıhlı – Deli Kür

İki Od Arasında romanın Azerbaycan dilindeki farklı baskılarının kapakları

Tabii Karabağ Hanlığı bir çözüm olarak Osmanlı'ya başvurmayı düşünür. Bunun için İstanbul yani Osmanlı sultanına bir mektup yazılır. Ancak Osmanlı, yapılan barış anlaşmasından sonra Rusya ile ilişkilerini bozmak istemediği için Karabağ hanlığının Osmanlı himayesi isteğini kabul etmez.

"Vaqif düşündü:
– Yaxşı, məsləhət sənindir, – dеdi və sоnra Mirzə Camala müraciət еdərək: –
Mirzə Camal, Rum sultanına yazılmış məhəbbətnaməni vеr görüm! Mirzə Camal sarıya çalan və lülələnmiş məktubu kağızların arasından götürüb Vaqifə vеrdi. Vaqif açıb başına baxdıqdan sоnra:
– Buyur, Mirzə Əliməmməd! – dеdi, bir az düşünüb əlavə еtdi. – Daha məsələni bilirsən. Əvvəla, çalışarsan, özünü İstanbula tеz yеtirərsən. Bu barədə Sülеyman paşa lazımi köməyi səndən əsirgəməyəcək. Saniyən, Sultan həzrətlərinə məsələni ətraflı ərz еdəsən; dеyərsən ki, bizi iki оd arasından qurtaracaq yеganə çarə Оsmanlı himayəsidir. Tеzliklə əsgər göndərməsələr, Axta xan bizi həlak еdəcək və ümməti – islam qan dəryasında bоğulacaq." (s. 618)

Bu paragraf aynı zamanda romanın başlığı olan "iki оd arasında" ifadesini de içeriyor. Diğer yandan "qan dəryası" ile de romanın ikinci başlığı olan "Kan İçinde"ye de bir atıf var.

Romanın ana karakteri şair Molla Penah Vagif

Bu tarihi roman bir yandan Karabağ Hanlığı ve genel olarak Azerbaycan tarihine odaklanıyor. Diğer yandan da ünlü Azerbaycan şairi Molla Penah Vagif'in hayatını anlatıyor. Romanda Vagif için "ahund" hitabı kullanılıyor. Genel olarak ise Molla Penah Vagif ismi ile biliniyor. Molla o dönemde okumuş kişiler için kullanılan bir ön isim. Şair olması dışında üstün zekası ile bilinen Vagif, aynı zamanda hanlığın siyasetine yön veren bir siyasetçi.

Karabağ Hanlığı'nın ve İbrahimhalil Han'ın politikalarına yön veriyor Vagif. Zaten Rusya ile ilgili ilişkileri geliştirmek için de Tiflis heyetinin başında yine Vagif'i görüyoruz. Tabii bu tarihi şahsiyetin ölümü de yine hanlık içindeki çekişmelerden kaynaklanacak.

Azerbaycan edebiyatında bu tarz romanlar dikkat çekiyor. Bir tarihi romanda bir yandan dönemin olayları anlatılırken, diğer yandan da ünlü bir şair kitapta ana karakter olarak yer alır. Mesela, Kılıç ve Kalem romanından ünlü şair Nizami böyle bir önemli karakter olarak karşımıza çıkar.

Bakınız:

Memmed Said Ordubadi – Kılıç ve Kalem (Cilt 2)

Memmed Said Ordubadi – Kılıç ve Kalem (Cilt 1)

Kitap yorumu: Yusuf Vezir Çemenzeminli - İki Ateş Arasında

Kitabın Türkçe baskısı - Zengin Yayınları

Halen güncelliğini koruyan konu: Ermeni sorunu

Roman birçok yönden halen güncelliğini koruyan konuları içeriyor. Mesela, Rusya romanda bahsedilen 18. yüzyılda Kafkasya'ya inmeye başlamıştı. Rusya halen bölgede önemli bir aktör.

Başka bir güncel konu ise romanın işlediği Ermeni sorunu. 18. yüzyılda Ermenistan diye bir devlet yoktu. Şu an Ermenistan'ın bulunduğu topraklarda bir Azerbaycan hanlığı olan İrevan Hanlığı bulunuyordu. Ermeniler ise küçük topluluklar ve köylerde Karabağ Hanlığında yaşıyordu. Ancak hanlık içinde yaptıkları bozgunculukları ile dikkat çekiyorlar.

Ermeniler, Rusya'nın da kışkırtması ile rahat durmaz. Azerbaycan köylerine saldırırlar. Amaçları Rusya'yı bölgeye getirmek. Sonuçta burada kendilerine ait bir yönetim kurmak istiyorlar. Karabağ Hanlığı da burada ince bir çizgi üzerinde yürür ve buna göre bir siyaset yürütür. Bir yandan Rusya ve İran'dan gele tehdide karşı durmaya çalışırken, diğer yandan da Ermeni isyanları ile uğraşır.

Bu olaylardan biri kitapta şöyle özet bir şekilde anlatılıyor:

"Оhan kеşiş Mirzə Əliməmmədin sözlərini təsvib еdərək:
– Xan çоx böyük bir nəcabət göstərdi, – dеdi. – Yusif Əmin, bilirsiniz, həmədanlı idi, gеdib Lоndоnda оxumuşdu, sоnra Fitilburgə gəlir, mərdimazar əlinə kеçir, öyrədib, yоlundan еdirlər. Dеyirlər: gеt, еrməniləri yığ, danış, dе ki, müsəlmanları qırsınlar, qоrxmasınlar. Biz köməyə gələcəyik. О da gəldi. Dağıstanda, Tiflisdə və buralarda bir az dоlandı, еrməni tacirlərindən pul yığmaq istədi. Üç kilsəyə gеtdi, bizim başsız patriarxdan xеyir-dua aldı... axırda gördü bir şеy çıxmayacaq, itilib gеtdi Hindistana...
Mirzə Əliməmməd yеnə mülayim səslə başladı:
– Yusif Əminin buraya şеytanət tоxumu salmağa gəldiyini bilirdik. İrakli xanın da yanına gеtmişdi, üz göstərməmişdi. Xan bu məsələni mənə həvalə еtmişdi. Özü ilə görüşdüm. Dеdim, cəmi Azərbaycan xanlıqlarında еrmənilərin sayı оn min еv оla-оlmaya. Bu bir оvuc xalqdan padşahlıq çıxmaz. Özləri də alvеrçi və əkinçi tayfadır. Tərəkəmə kimi at bеlində qılınc оynada bilməz... Yеnə öz dеdiyini dеdi. Dеyirdi, mənim dalımda ingilis padşahı durub, tоplarının zərbindən yеr zəlzələ еdir... Xülasə, yеrindən оynatmışdılar..." (s. 476)

Romanın önemli karakterleri

Romandaki önemli karakterleri ise kısaca şöyle sıralayalım.

Molla Penah Vagif: Baş vezir, siyasetçi ve şair.

İbrahim Halil Han: Karabağ'ın en güçlü hanı.

Memmed Bey: İbrahim Halil Han'ın kardeşinin oğlu. Daha sonra fırsat bulunca kısa süreliğine Karabağ hanı olur.

Ohan Keşişi: Ermeni keşişi ve genelde bölgede Ermenilerle bir sorun çıkmasın diye çabalar. Sorun çıkaracakları Han'a bildirir.

Kaçak Sefer: Bir süre kaçak olarak yaşamış daha sonra hanlıkta önemli görevler üstlenen bir savaşçı karakteri.

Sonuç olarak Azerbaycan tarihi, Karabağ Hanlığı ve bölgede 18. yüz yılda yaşanan olaylarla ilgili tarihi roman arayanlar için güzel bir kitap önerisi olduğunu söyleyebilirim.